این مقاله به معرفی و تحلیل نسخه‌ای از قرآن همراه با ترجمۀ فارسی می‌پردازد که در ربیع الآخر سال 546 هجری به دست ابوالفخر زعفرانی احتمالاً در ری کتابت شده است. در قیاس با سایر آثار مشابه، این نسخه را باید کهن‌ترین قرآن کامل، تاریخ‌دار و مترجَم فارسی دانست که اکنون به دست ما رسیده است. این نسخه اکنون در موزۀ رضا عباسی در تهران نگهداری می‌شود، اما نسخه‌ای دیگر به...

(تمهيدٌ في تاريخ التفسير الشيعي) هذه المقالة هي عبارة عن جهد بذلناه في موضوع تاريخ التفسير الشيعي، علماً بأنّ هذا النوع من التحقيق لا يرمي إلى بيان صحّة أو عدم صحّة النظريّات المختلفة في علم التفسير، وذلك مثله مثل ما يقوم به بقية مؤرّخي سائر العلوم، هذا من جانب، ومن جانب آخر فإنّنا نرى في بيان تاريخ أيّ علم من العلوم أنّ يد التحقيق لا تستطيع أن تبيّن للقارىء...

إنّ العلاقة بين تفاسير الشيعة قديماً وبين تفسير الطبري إنّما هو موضوع قلّما قد بُحث في الأوساط العلمية رغم أهمّيته الكبيرة، وسأسعى في هذاالمقال المختصر ــ جهد الإمكان ــ أن أخطو الخُطوات الأولى في هذا المضمار، وإنّ مقالتي هذه تبحث أوّلا عن المصادر والأبحاث والروايات الشيعية في تفسير الطبري، ثمّ تتطرّق إلى التأثير المباشر أو غير المباشر لتفسيرالطبري على...

إنّ أقدم المصادر الكلامية والحديثية والتفسيرية لعلماء المسلمين في القرون الأولى قلّما بيّنت نظريّة واضحة في مجال وجوه إعجاز القرآن، في حين شهد مطلع القرن الخامس تبلور هذه النظرية بشكل واف وكامل في مصنّفات محقّقي تلك الحقبة مثل الباقلاّني، القاضي عبد الجبّار والشريف المرتضى. إنّ غياب مثل هذه الأبحاث من جانب وبزوغ كمٍّ هائل من الأبحاث القرآنية الأخرى في...

یکی از مهم‌ترین وجوه پیوند و تبادل میان تفاسیر شیعه و سنی، روایات تفسیری ائمه علیهم السلام و نقل آن در تفاسیر اهل سنت است. نقطۀ مقابل این رویکرد را نقل روایات صحابه و تابعین در تفاسیر شیعه را می‌توان دانست که در تفاسیر کهن شیعه به‌کلی غائب است اما پس از شیخ طوسی به امری رایج ــ جز در میان اخباریان ــ تبدیل می‌شود. توجه به این امر در دوره‌های مختلف تاریخ تفسیر...

از زندگی و آثار ابونعیم احمد بن حمزة البیهقی، دانشمند گرانقدر شیعی در قرن ششم متاسفانه اطلاع چندانی در اختیار نداریم. هیچ‌یک از فهرست نویسان و معاصران وی چون منتجب الدین رازی، و عبدالجلیل قزوینی رازی از او نام نیاوده‌اند. اندک اطلاعات کنونی ما از او و استادانش برآمده از نسخه‌ای خطی به شمارۀ 218ط در کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی است که چاپ عکسی آن را مرکز نشر میراث...

Abdur Raheem Kidwai, Bibliography of the Translations of the Meanings of the Glorious Quran into English: 1641–2002: A Critical Study. Al-Madinah al-Munawwarah: King Fahd Quran Printing Complex, 2007. xxix+474pp. ISBN: 9960–9669–1–7. عبدالرحیم قدوائی، کتاب‌شناسی ترجمه‌های معانی قرآن مجید به انگلیسی: 1641ـ2002: بررسی انتقادی، مدینه: مجمع ملک فهد لطباعة القرآن، 2007. xxix+474ص. شابک: 9960966917. این کتاب مروری است بر تمام ترجمه‌های کامل قرآن به زبان انگلیسی در فاصلۀ...

این مقاله به معرفی نسخه‌ای از قرآن به خط محقَّق می‌پردازد که در سال 687 هجری/ 1288 میلادی در شهر آمل (شمال ایران) کتابت شده است. کاتب نسخه محمد بن ابراهیم الحدادی الطبری الآملی در انجامۀ آن نوشته است که قرآن را در خانقاه متعلق به صوفی معروف، ابوالعباس قصاب آملی: احمد بن محمد بن عبدالکریم طبری (زنده در قرن چهارم هجری/ دهم میلادی) کتابت کرده است. این نسخه که تا یکی دو دهۀ...

قرآن سی پاره به تصحیح احمد خیقانی در سال 292 هجری قطعا در ایران قدیم کتابت شده است (در این باره، اینجا را ببیند). هر جزء آن حاوی حدودا 50 تا 55 پوست برگه بوده است. با این حساب، کل این نسخه بایست حدودا 1500 تا 1600 برگ می‌داشته است. اما شگفتی بزرگ این است که تاکنون هیچ برگه‌ای از آن در موزه ها و کتابخانه های ایران یافت نشده است. حدود 220 برگ آن در قالب 4 جزء قرآن در کتابخانه...

کهن‌ترین دست‌نویس فارسی که تا کنون شناخته شده، نسخه‌ای از کتاب الابنیة عن حقایق الأدویة متعلق به سال 447 هجری است؛ اما در میان نسخه‌های قرآنی قدیم‌تر، گاه یادداشت‌هایی می‌توان یافت که اطلاعات ما را در خصوص فارسی‌نویسی ایرانیان به زمانی بسیار قدیم‌تر می‌برد. یکی از این اسناد، مجموعه یادداشت‌های خَیقانی یا خایقانی (از اهالی طوس خراسان) به فارسی در تاریخ 292...

سامانۀ جامع رسم المصحف (http://quranrasm.ir) به همت پژوهشگران مرکز طبع و نشر قرآن جمهوری اسلامی ایران اخیراً راه‌اندازی شده است. این سامانه در درجۀ نخست کمک می‌کند که پژوهشگر قرآنی، رسم هر کلمۀ خاص را در 26 مصحف معروف یا کمتر شناخته شده در ایران ببیند. این مصاحف عبارتند از: امیری 1، امیری 2، مدینه 1، مدینه 2، قدرغه لی، امین رشدی، حامدالامدی، حافظ عثمان، ورش مغاربه، ورش...

گاه این سوال صحیح مطرح بوده است و کسانی نیز چنین پرسیده‌اند که چرا و چگونه وزیر مغربی (370ـ418 ق) به کسی که اصلاً او را ندیده، گفته است: "شیخنا". همچنان که در جای دیگر در همین سایت کاتبان (اینجا و اینجا) توضیح داده ام، به گمان من این کار در رفتار وزیر مغربی امری عادی است. یک جا گفته است شیخنا ابوعبدالله رحمه الله و در جای دیگر، گفته است: روی ابوعبدالله محمد بن ابراهیم....

در خصوص پیوند وزیر مغربی و جد مادری‌اش، کاتب نعمانی، در چند جای رساله‌ام توضیحاتی آورده و نمونۀ این منقولات را به صورت کامل‌تر در سایت کاتبان قرار داده‌ام. (برای نمونه، اینجا را ببینید) روشن است که وزیر مغربی در 370 به دنیا آمده و نعمانی در 360 رحلت کرده است. لذا این دو تن نمی‌توانسته‌اند یکدیگر را ملاقات کرده باشند. منتها نکته‌هایی دیگر را درباب روش نقل و...

نمونه قرآن‌‌ها با خط حجازی، در شمار کهن‌ترین دستوشته‌های برجا مانده از کتابت قرآن‌اند. این پارۀ قرآنی به شمارۀ SE 87 در موزۀ هنرهای ترک و اسلام (استانبول، TIEM) حاوی دو برگه در قطع عمودی 38*29 سانتی‌متر است. 21 تا 22 سطر در هر صفحۀ آن حاوی ممتحنه، 7ـ13 و صف 1ـ14 و نیز جمعه، 1ـ11 و منافقون، 1ـ9 است. در این نسخه که تصویری از آن در بالا آمده است، همانند اغلب نسخه‌های حجازی...

در قدیم، کوه دماوند از کیلومترها دورتر پیدا بود. نه ساختمانی بلند مانع بود و نه آلودگی هوا، البرز را فرا گرفته بود. اگر کسی در شهر ری، کرج، شهر جدید پرند یا در میانه جاده ی قم هم می‌ایستاد، بلندی و عظمت این کوه را می‌دید. از همین رو، در ادبیات و متون تاریخی قدیم، دماوند در میان تمام ارتفاعات بلند ایران شهرتی خاص و متفاوت داشته است. نامش را "دُنباوند" و گاه دُباوند...

کتاب تاریخ قرآن در زبان انگلیسی جدیدترین اثر آقای بروس لاورنس، استاد دانشگاه دوک است که در سال ۲۰۱۷ از سوی انتشارات دانشگاه پرینستون انتشار یافته است. بروس لاورنس، تاکنون کتب و مقالات متعددی در حوزۀ مطالعات قرآنی و تاریخ اسلام منتشر کرده و قرار است به زودی اثری از وی، با عنوان [احتمالی] ترجمۀ انگلیسی قرآن (The Qur’an: A Translation for the New Century) نیز انتشار یابد. گفتنی است که...

مقاله‌ حاضر به بررسی برخی روایات دال بر تحریف قرآن می‌پردازد که متون حدیثی و تفسیری کهن شیعه آنها را به ائمه علیهم السلام نسبت داده‌اند، اما شیخ طوسی نخستین بار در تفسیر التبیان خود در عين رد صریح اندیشۀ تحریف قرآن، برخی از این روایات را به عنوان توضیحی تفسیری در فهم آیات قرآن به‌کار گرفته است. نحوۀ استفادۀ شیخ طوسی از این روایات در تفسیر التبیان سبب شده است که...

این مقاله به بررسی متنی و منبع شناختی یک روایت تفسیری می‌پردازد که نخستین بار در دو تفسیر التبیان و مجمع البیان به نقل از امام باقر علیه السلام آمده است. مؤلف نشان می‌دهد که مأخذ شیخ طوسی در نقل این روایت، المصابیح فی تفسیر القرآن تألیف ابوالقاسم حسین بن علی معروف به وزیر مغربی (370ـ418 ق) بوده است. وزیر مغربی این سخن را به نحوی مبهم به «ابوجعفر» نسبت می‌دهد؛ اما این...

کهن‌ترين منابع کلامي، حديثي و تفسيري عالمان مسلمان طي قرون نخست به ندرت نظريه‌اي روشن درباب وجه اعجاز قرآن بيان مي‌کنند. اين درحالي است که در آغاز قرن پنجم، اين بحث در آثار محققاني چون باقلاني، قاضي عبدالجبار و شريف مرتضي به نحوي بالغ و کامل مطرح مي‌شود. غيبت اين امر از يک سو و حضور انبوهي از مباحث قرآني ديگر در آثار اسلامي قرون نخست اسلامي از سوي ديگر، اين پرسش...

در بهار سال 1606 میلادی، یکی از مسلمانان شمال آفریقا (احتمالا در شهر ویافلیخه در ایالت اراگون اسپانیا) نسخه‌ای قرآنی را از اهالی اونرادا برای استنساخ قرض گرفت. این نسخه دوزبانه بود: متن قرآن همراه با ترجمه‌اش به زبان الخامیدو. این زبان را مسلمانان اندلس وضع کرده بودند و در آن با خط و حروف عربی، زبان‌های رومی‌تبار یا لاتین (Romance languages) از جمله اسپانیولی را...