این مقاله به معرفی و تحلیل نسخه‌ای از قرآن همراه با ترجمۀ فارسی می‌پردازد که در ربیع الآخر سال ۵۴۶ هجری به دست ابوالفخر زعفرانی احتمالاً در ری کتابت شده است. در قیاس با سایر آثار مشابه، این نسخه را باید کهن‌ترین قرآن کامل، تاریخ‌دار و مترجَم فارسی دانست که اکنون به دست ما رسیده است. این نسخه اکنون در موزۀ رضا عباسی در تهران نگهداری می‌شود، اما نسخه‌ای دیگر به کتابت همین فرد (مورَّخ جمادی الاخر سال ۵۴۸ هجری در ری) در کتابخانۀ سازمان دیانت ترکیه (آنکارا) نگهداری می‌شود که شباهت‌های بسیاری با نسخۀ تهران دارد. متن قرآن (نسخۀ تهران) به قلم نَسخ کهن کتابت شده و ترجمۀ آیات با حروف ریز در میان سطرها قرار گرفته است. این ترجمه بر اساس گزینش و ویرایشی از ترجمۀ فارسی آیات قرآن در تفسیر سورآبادی، تألیف مفسّر کَرّامی خراسان، ابوبکر محمد بن عتیق نیشابوری (م ۴۹۴ ق) انجام گرفته است. ترجمۀ فارسی زعفرانی تا حد زیادی لفظ به لفظ، و حاوی بسیاری از واژه‌ها و تعابیر کهن فارسی است که برخی از آنها تنها در تفسیر سورآبادی آمده است. با این همه، ابوالفخر زعفرانی که احتمالاً از خاندان زعفرانی‌های ری بوده است، به سبب تمایلات معتزلی خود و پدرانش، به رونویسی صرف از تفسیر سورآبادی نپرداخته، بلکه واژه‌ها و ساختار فارسی جملات را به اختیار خود تغییر داده، و در برخی مباحث کلامی، دیدگاه معتزلی خود را بر نگرش کرّامی سورآبادی ترجیح داده است. مقالۀ حاضر با مرور زبان و گویش فارسی در این ترجمه، به جدولی از مهم‌ترین داده‌های کلامی معتزلی، و نیز فهرستی از مهم‌ترین موارد اختلاف قرائات در متن و ترجمۀ فارسی آیات اشاره می‌کند.

انجامۀ پایانی قرآن زعفرانی، نسخۀ موزۀ رضا عباسی، تهران (مورخ ربیع الآخر ۵۴۶ قمری)

انتشار یافته در ترجمان وحی مبین، سال بیست و سوم، ش ۳، شمارۀ پیاپی ۴۶، پاییز و زمستان ۱۳۹۸

برای دریافت متن کامل مقاله، کلیک کنید