متنی که در پی می‌آید، تصحیح بخش پایانی (جزء سی‌ام قرآن کریم) از تفسیر ابوالحسن رُمّانی (متوفای 384 ق) موسوم به الجامع لعلوم القرآن است. این تفسیر مهم ادبی و کلامی در دو سدۀ پس از تألیفش، تأثیر بسیار زیادی بر آثار تفسیری و ادبی پس از خود گذاشته است و بسیاری از مفسران و ادیبان و متکلمان بعدی، غالباً بدون ذکر نام وی، آراء وی را در کتب وی نقل کرده‌اند. نسخه‌های خطی این اثر مهم در طول تاریخ مهجور مانده، و گمان غالب بر این بوده که این اثر نیز همانند سایر تفاسیر معتزله، چون تفسیر ابوعلی جبائی، ابوالقاسم بلخی، و ابومسلم اصفهانی به‌کلی از دست رفته است. در سال‌های اخیر، دسترسی به تصاویر برخی از نسخه‌های پراکنده از این تفسیر (در ریاض، تاشکند، لندن، پاریس و بیت المقدس) برای من فراهم شد، و من در تصحیح متن آن کوشیده‌ام. اکنون در این مجال، تفسیر رُمّانی بر جزء سی‌ام قرآن را با تصحیح و افزودن برخی پانویس‌های توضیحی ارائه می‌کنم.

ابوالحسن علی بن عیسی رُمّانی به سال 296 هجری متولد شد. محل تولد وی را بغداد دانسته‌اند، اما اصل و نسب او به سامرا می‌رسد. وی تقریباً تمامی عمر خود را در بغداد گذراند، لغت را از ابن‌درید، و نحو را از زجّاج و ابن‌سرّاج آموخت، و در کلام شاگرد ابن‌اخشید معتزلی بود. از مشهورترین شاگردان وی می‌توان به ابوحیان توحیدی، شریف رضی (م 406 ق)، ابوالقاسم دقیقی (م 415 ق)، ابوالقاسم علی بن محسن التنوخی (م 447 ق)، ابوالحسن خلال بن محسن الکاتب (م 448 ق) و ابومحمد حسن بن علی الجوهری (م 454 ق)، اشاره کرد. تراجم نویسان به فهرستی بالغ بر یکصد از او اشاره کرده‌اند که موضوع اغلب آنها ادب عربی، علم کلام و تفسیر قرآن است. رُمّانی در 11 جمادی الاولی سال 384 در بغداد درگذشت و در کنار ابوعلی فارسی (288-377 ق) در بغداد به خاک سپرده شد.

ابوالحسن رُمّانی، تفسیر خود موسوم به الجامع لعلوم القرآن را در سدۀ چهارم هجری در بغداد تالیف کرد. این اثر از همان آغاز در میان دانشمندان مختلف اشتهار یافته بود و تا چند دهه بعد از وفات رُمّانی، نسخه‌های آن در سراسر کشورهای اسلامی چون ایران مرکزی، خراسان، عراق، شامات، مصر و اندلس شناخته شده بود. نقل است که در زمان حیات رُمّانی، وقتی از صاحب بن عبّاد (326-385 ق) در ری خواستند تفسیری بر قرآن بنویسد، گفت که مگر علی بن عیسی رُمّانی در تفسیر قرآن جای طرح سخنی برای ما باقی گذارده است؟ این سخن به روشنی نشان از اشتهار و در دسترس بودن تفسیر رُمّانی در ایران در زمان حیات خود رُمّانی دارد. تلخیص این تفسیر از سوی ابن فورک (م 406 ق) در اواخر سدۀ چهارم هجری در نیشابور نشان دهندۀ وجود آن در خراسان است، و توجه وزیر مغربی (م 418 ق) و ابوالحسن حوفی (م 430 ق) به نقل اقوال رمانی نشان از حضور مؤثر آن در همین زمان در مصر دارد.

اغلب مفسران قرآن پس از رُمّانی، به دلیل اشتهار وی به مذهب معتزلی، نام وی را در اثر خود ذکر نکرده‌اند. تنها استثناها در سدۀ پنجم، شیخ طوسی و وزیر مغربی در التبیان، و المصابیح اند که از او یاد می‌کنند. حتی حاکم جشمی (م 496 ق)، مفسر معتزلی معروف در تفسیر خود با عنوان التهذیب في التفسیر، با آنکه مکرراً نام دیگر مفسران معتزلی چون ابومسلم اصفهانی و ابوعلی جبائی را ذکر می‌کند، بخش قابل توجهی از تفسیر رُمّانی را بدون ذکر نام وی در تفسیر خویش گنجانده است.

اثر تفسیر رُمّانی بر سایر مفسران بعدی
از آنجا که در قرون بعدی نسخه‌های تفسیر رُمّانی فراوان نبوده، و اندک نسخه‌های برجای مانده از تفسیر رُمّانی نیز به درستی بررسی نشده‌اند، تاکنون در خصوص تأثیر این تفسیر بر سایر مفسران بعدی تحقیقی انجام نگرفته است. در اینجا می‌کوشم به مهم‌ترین کسانی که تا قریب دو سده پس از وفات رُمّانی، به گونه‌های مختلف از این اثر بهره برده‌اند، اشاره کنم تا توجه پژوهشگران را به اثر ناپیدای رُمّانی را در تاریخ تفسیر قرآن جلب کنم.

در یکی دو سده پس از تألیف کتابِ الجامع لعلوم القرآن یا همان تفسیر رُمّانی، مفسران قرآن به چهار گونۀ مختلف از این اثر بهره گرفته‌اند: (1) برخی از مفسران صرفاً به تلخیص و مختصر سازی تفسیر رُمّانی پرداخته‌اند. (2) برخی دیگر به تألیف کتاب خود بر مبنای تفسیر رُمّانی اقدام کرده‌اند. ایشان، بدنۀ اصلی تفسیر خود را همان متن تفسیر رُمّانی قرار داده، مواردی را از آن کاسته، و گاه مطالبی را بر آن افزوده‌اند. (3) دسته‌ای دیگر از مفسران با ذکر نام برخی از اقوال و عبارات وی را از تفسیر وی نقل کرده‌اند؛ (4) و گروه چهارم بدون ذکر نام رُمّانی، بخش‌هایی از متن تفسیر وی را در کتاب خود گنجانده‌اند.