عبدالرحیم قدوائی، کتاب‌شناسی ترجمه‌های معانی قرآن مجید به انگلیسی: ۱۶۴۱ـ۲۰۰۲: بررسی انتقادی، مدینه: مجمع ملک فهد لطباعة القرآن، ۲۰۰۷. xxix+۴۷۴ص. شابک: ۹۹۶۰۹۶۶۹۱۷.



این کتاب مروری است بر تمام ترجمه‌های کامل قرآن به زبان انگلیسی در فاصلۀ سالهای ۱۶۴۱ تا ۲۰۰۲ میلادی که بازه‌ای قریب به ۳۵۰ سال را دربر می‌گیرد. کتاب حاضر می‌کوشد با مرور تفصیلی تمام این ترجمه‌ها، فهرستی از نقاط قوت و ضعف آنها را نیز به دست دهد. قدوائی در مقدمۀ خود بر کتاب جدیدش، سیری مفصل در تاریخ ترجمه‌های انگلیسی از قرآن کریم انجام می‌دهد.

عبدالرحیم قدوائی استاد مطالعات زبان انگلیسی در دانشگاه اسلامی علیگره هندوستان است که سالها علاوه بر تدریس زبان انگلیسی در سطوح مختلف، با موضوع ترجمه‌های انگلیسی قرآن آشنایی داشته و معرفی‌های اجمالی و تفصیلی فراوانی بر بسیاری از این آثار نوشته است. برخی از مقالات وی در این باره به زبان فارسی نیز ترجمه شده است. وی همچنین تعداد فراوانی نقد و معرفی کوتاه بر اغلب ترجمه‌ها و تفاسیر انگلیسی از قرآن نگاشته است که عمدتاً در مجلۀ مرور کتاب جهان اسلام (Muslim World Book Review) انتشار یافته‌اند.

در این کتاب، مجموعاً ۴۷ ترجمۀ کامل انگلیسی، معرفی و مورد نقد و بررسی قرار می‌گیرند. مولف درباب هر ترجمه به چند موضوع اشاره می‌کند. نخست) ابتدا وی زندگی‌نامۀ کاملی از مترجم همراه با شرحی درباب آثار و تعلقات علمی آن مترجم می‌آورد. در برخی موارد این اطلاعات کتاب‌شناختی و زندگی‌نامه‌ای ضعیف و کم‌اطلاع است. دوم) شرحی درباب چاپ و انتشار هر ترجمه، دفعات چاپ، مکان چاپ‌ها، تیراژ اثر و مانند آن. این آمار تااندازه‌ای میزان اهمیت و تأثیر گذاری هر یک از ترجمه‌های انگلیسی را نشان می‌دهد. مثلا با مراجعه به آمار قدوائی (ص ۱۶۰) درمی‌یابیم ترجمۀ شیرعلی (چاپ اول، ۱۹۴۷) تنها در سال ۱۹۸۲، سیزده بار و در تیراژی حدود ۱۶۰۰۰۰ در کشورهای پاکستان، غنا و هنگ‌کنگ انتشار و توزیع یافته است. اطلاعات ریزتری دربارۀ عناوین مختلف هریک از ترجمه‌ها ذکر می‌شود. حتی مشخصات و شمارۀ ثبت کتاب در معروف‌ترین کتاب‌خانه‌های جهان نیز ارائه می‌شود. فی‌المثل ذیل یوسف علی مشخصات ۸ عنوان مختلف از ترجمۀ وی آمده است؛ یعنی این ترجمه با یا بدون متن قرآن، با یا بدون توضیحات تفسیری و مانند آن با ۸ عنوان مختلف تاکنون منتشر شده است. سوم) اکنون نوبت محتوا و وجوه مختلف ترجمه است. در این قسمت قدوائی به شرح مفصلی از ویژگی‌های هر یک از ترجمه‌های انگلیسی قرآن می‌پردازد؛ به ویژه می کوشد از لابلای ترجمه‌های غیرمسلمانان یا خاورشناسان، اهداف و اغراض ایشان از مواجهه به اسلام و قرآن را استخراج کند. در همین بخش وی به ارزش‌گذاری ترجمه‌های مسلمانان نیز می‌پردازد. فی‌المثل نشان می‌دهد عبدالماجد دریابادی (۱۸۹۲ـ۱۹۷۷) برخلاف یوسف علی (۱۸۷۲ـ۱۹۵۳) و محمد اسد (۱۹۰۰ـ۱۹۹۲) رویداد معجزه را به‌معنای استعاری ترجمه و تفسیر نمی‌کند (ص ۱۵۷). قدوائی با قادیانی‌ها (مترجمان وابسته به فرقۀ احمدیه) بسیار آشناست؛ لذا توصیفات دقیق و فراوانی درباب فعالیت‌های تبلیغی ایشان و انتشار ترجمه‌هایشان در سراسر جهان می‌آورد. بیان گرایش‌های علم‌گرایانۀ برخی مترجمان مسلمان در همین بخش آمده است. چهارم) پیشفرض‌های مترجمان. در این قسمت مؤلف به بیان انواع پیش‌فرض‌های مترجمان، مختلف خواه مسلمان یا غیرمسلمان در انجام ترجمۀ قرآن به زبان انگلیسی می‌پردازد. اهل حدیث، بریلویان، نومسلمانان، علم‌گرایان، خاورشناسان از جمله گروه‌هایی‌اند که مؤلف با نشان دادن حذف‌ها، تصحیف‌ها، تغییر در معانی واژه‌ها می‌کوشد نشان دهد هر یک از این مترجمان چگونه مقصود مورد نظر خود را بر قرآن تحمیل کرده‌اند. پنجم) در بخش پنجم، قدوائی فهرستی از نقد و معرفی‌های انتشار یافته راجع به هر یک از ترجمه‌های قران را فهرست می‌کند.

چند ضمیمۀ مفید درباب کتاب‌شناسی‌های مختلف ترجمه‌های انگلیسی قرآن در صفحات ۴۵۵ تا ۴۶۱ آمده است که بر غنای کتاب می‌افزاید. گفتنی است ترتیب کتاب بر اساس نظم الفبایی نام مترجمان چیده شده است. بی آنکه هیچ اشاره‌ای در آغاز هر مدخل به حیات و وفات وی شود. این امر اندکی غریب است؛ چه خواننده انتظار دارد با تاریخچه‌ای مرتب از ترجمۀ قرآن بر اساس تقویم تاریخی آشنا شود.