قرآنِ تولدو: تصحیح متن و بررسی نسخۀ خطی 235 موجود در کتابخانۀ کاستیا لامانچا (اسپانیا)، ویراستۀ کونسوئلو لوپِزـ موریاس، خیخِن (اسپانیا): انتشارات تره‌آ، 2011. 608ص. شابک: 9788497045759.

در بهار سال 1606 میلادی، یکی از مسلمانان شمال آفریقا (احتمالا در شهر ویافلیخه در ایالت اراگون اسپانیا) نسخه‌ای قرآنی را از اهالی اونرادا برای استنساخ قرض گرفت. این نسخه دوزبانه بود: متن قرآن همراه با ترجمه‌اش به زبان الخامیدو. این زبان را مسلمانان اندلس وضع کرده بودند و در آن با خط و حروف عربی، زبان‌های رومی‌تبار یا لاتین (Romance languages) از جمله اسپانیولی را حرف‌نگاری می‌کردند. ریشۀ اصطلاح الخامیدو یا الجامیدو به "العجمیة" بازمی‌گردد. عرب‌های مسلمان در اندلس این واژه را بر عموم زبان‌های غیرعربی رایج در اندلس اطلاق می‌کردند و تقریباً اغلب این زبان‌ها را با خط عربی می‌نوشتند که امروزه برای مردم آن مناطق به‌کلی نامفهوم است. صدها اثر کهن دینی و ادبی از دوران حضور مسلمانان در اندلس به این خط و زبان پدید آمده و نسخه‌های آن در اسپانیای کنونی موجود است.

باری، آن مستنسخ مسلمان در هنگام کتابت متن قرآن، خط عربی را از ترجمه زُدود و با این کار، ترجمه‌ای از قرآن به زبان و خط اسپانیولی آفرید که تنها نسخۀ کامل ترجمۀ اسپانیولی قرآن از دوران حضور مسلمانان در اندلس به شمار می‌رود. این نسخۀ بسیار ارزشمند را اکنون خانم کونسوئلو لوپِزـ‌ موریاس، استاد دانشگاه ایندیانا (آمریکا) و متخصص در نسخه‌شناسی قرآن‌های کهن اسپانیا پس از سال‌ها تحقیق، در شهر خیخن اسپانیا منتشر ساخته است. نسخۀ خطی کتاب به شمارۀ 235 در کتابخانۀ کاستیا لامانچا در شهر تولدو در اسپانیا نگهداری می‌شود.

کونسوئلو لوپِزـ‌ موریاس، که استاد بازنشسته در دپارتمان زبان‌های اسپانیولی و پرتغالی و نیز دپارتمان فرهنگ و زبان‌های خاورمیانه در دانشگاه ایندیانا (در آمریکا)ست. پدرش از محققان به‌نام اسپانیولی، و مادرش مترجمی آمریکایی بودند. لیسانس خود را در 1965 از کالج برین ماور (Bryn Mawr College) در فیلادلفیا و دکترای‌اش را در سال 1974 در زمینۀ زبان‌های رومی‌تبار یا لاتین (Romance languages) از دانشگاه کالیفورنیا در برکلی دریافت کرده و سپس در مادرید به آموختن زبان عربی کلاسیک پرداخته است. وی همچنین متخصص زبان عربی و پیوند آن با زبان الخامیدو در اسپانیای قدیم است که کتب و مقالات متعدد درباب فرهنگ و زبان این دوران، به ویژه قرآن‌های به‌جامانده از این دوران منتشر کرده است. معروف‌ترین کتاب وی پیش از این، قرآن در اسپانیای قرنِ شانزدهم: شش ترجمۀ موریسكی [مغربی، اندلسی مسلمان] از سورۀ نازعات[1] بود که در سال 1982 میلادی انتشار یافته است.

کتاب حاضر علاوه بر انتشار متن نسخۀ قرآن اسپانیولی به شمارۀ 235 کتابخانۀ کاستیا لامانچا در شهر تولدو، حاوی مقدمه‌ای بسیار مفصّل درباب اثر است. خاستگاه و تاریخ پیدایش این مصحف، هویت احتمالی مترجم اصلی، هویت مستنسخ، پیوندهای میان این ترجمه و سایر ترجمه‌های موجود در آن دوره، تفاسیری که ترجمۀ حاضر از آنها تأثیر پذیرفته است. مصحح همچنین ضمن تطبیق دقیق متن ترجمه و آیات قرآن، تمامی افتادگی‌های ترجمه را نشان داده و موارد اقتباس مترجم از تفاسیر عربی را مشخص کرده است.


________________________________________

[1]- The Qurʾān in sixteenth century Spain: six Morisco versions of Sūra 79. London: Támesis, 1982. 102pp+27pp of plates.