ابواسماعیل عبداللّه بن محمد بن علی انصاری هروی (396ـ481 ق) معروف به شیخ الاسلام یا خواجه عبداللّه انصاری از بزرگترین دانشمندان حنبلی خراسان است که در میان فارسی زبانان بیشتر به صوفی و زاهد معروف گشته است. او واعظ، محدث، مفسّر، و دانای تاریخ و انساب بود و در زمان خود تلاش بسیاری برای ترویج مذهب حنبلی در خراسان و به ویژه در زادگاهش هرات کرد. آثاری چند به عربی و فارسی از...

نسخه‌ای از تفسیر انوار التنزیل بیضاوی اکنون در ارزروم (ترکیه) یافته شده است که کاتبش (عبدالصمد بن محمود بن عبدالصمد الفاروقی) آن را در جمادی الاولی 692 هجری کتابت کرده است و در انجامۀ نسخه اظهار می‌دارد که مولف تفسیر، بیضاوی در کمتر از یک سال پیش، در شوال 691 هجری در تبریز درگذشته است. این شهادت می‌تواند مشکل تاریخ وفات بیضاوی شیرازی را که سخت محل اختلاف است، حل...

این قرآن را بانویی به نام ازه الترکیه بر مسجد صیارفة در نیشابور وقف کرده است. عبارت وقف نامه نشان می‌دهد که این مسجد منسوب به اصحاب ابوحنیفة بوده است. جالب آنکه این بانوی واقف، کار خود را در زمان حیات قاضی صاعدی یا همان ابونصر احمد بن محمد بن صاعد (م 482 ق)، به استصواب و زیر نظر او، یعنی در میانۀ قرن پنجم انجام داده است. قاضی القضاة ابو نصر أحمد بن محمد بن صاعد...

این هر دو نسخۀ تازه‌یاب از تفسیر خواجه عبداللّه از تقسیم بندی رباعی قرآن تبعیت می‌کنند و حاوی ربع آخر قرآن، از سورۀ صاد تا سورۀ ناس‌اند. بنابراین همچنان امید داریم سه پارۀ دیگر تفسیر خواجه عبداللّه در آینده یافت شود. توصیف اجمالی این دو نسخه که تاکنون شناخته‌ام به این قرار است: نسخۀ الف، به شمارۀ 1426 در کتابخانۀ خلیل حمید پاشا در اسپارتا (ترکیه)، حاوی 390 برگ،...

تفسیر قرآن خواجه عبداللّه انصاری همچون بسیاری از تفاسیر خراسانی کهن (تفسیر کمبریج، تفسیر سورآبادی، تفسیر بصائر یمینی، تاج التراجم اثر شاهفور اسفراینی) در چهار پاره تدوین شده است. در این تقسیم، قرآن به چهار پاره 1) از فاتحه تا انعام، 2) اعراف تا کهف، 3) مریم تا صافات، 4) ص تا ناس تقسیم می‌شود. با کشف دو نسخۀ ترکیه و نجف، اکنون تنها به رُبع چهارم، یعنی تفسیر سوره‌های...

تودۀ ما ایرانیان و فارسی زبانان، خواجه عبداللّه انصاری هروی (396ـ481 ق) معروف به شیخ الاسلام را بیشتر به سبب مناجات‌های فارسی‌اش می‌شناسیم. متخصصان ادبیات و تاریخ ایران، با تاکید بر مجعول بودن اکثر این عبارات مناجاتی پردازش شده، آثار صوفیانه اصیل وی چون منازل السائرین و طبقات الصوفیة و چند رساله دیگر را مورد پژوهش قرار داده‌اند. در این میان، تفسیرشناسی و قرآن...