چکیده مقاله:


نسخۀ قرآن به خط کوفی، به شمارۀ «مصاحف 1» در دارالکتب المصرية، از آثار مهم در تاریخ کتابت قرآن از اواخر سدۀ سوم هجری یا اوایل سدۀ چهارم هجری به‌شمار می‌آید. برخلاف سایر نسخه‌های کوفی اولیه در سده‌های دوم و سوم هجری، این اثر در قطع عمودی کتابت شده و دستخط آن متمایل به سبک جدید یا همان کوفی مشرقی است.

شواهدی چند احتمال کتابت آن را در مناطق شرقی ایران و به ویژه خراسان را تقویت می‌کند.
از جمله آنکه رسم و املای کلمات در آن مطابق با رسم المصحف نیست که این امر نخستین بار در سدۀ سوم هجری در ایران ظهور یافته است.
دوم آنکه کاتب از کتابت پیوسته (scriptio continua) پیروی نمی‌کند و از تقطیع کلمات در پایان سطور می‌پرهیزد که این امر نیز نخستین بار در سده‌های دوم و سوم هجری در ایران شکل گرفته است.
سوم آنکه وجود تزیینات داخلی و سرسوره‌های مذَهَّب در این قرآن شباهت بسیار زیادی به سایر مصاحف ایرانی در سده‌های سوم و چهارم هجری دارد.
به جز این، پدیدآورندگان نسخه، متن قرآن را با دو نظام مختلف (ابوالأسود دؤلی و خلیل بن احمد) اعراب گذاری کرده و تمامی قرائات مختلف رسمی (قرائات سبعه و عشره) و برخی قرائات غیر رسمی (قرائات شاذ) را نیز در آن منعکس کرده‌اند.
مجموع ویژگی‌های ظاهری، هنری و درون متنی این مصحف کهن قرآنی آن را به یکی از آثار بسیار مهم ــ و چه بسا یگانه ــ در شناخت تاریخ کتابت و قرائت قرآن به ویژه در ایران اواخر سدۀ سوم هجری و اوایل سدۀ چهارم هجری بدل کرده است.
مقالۀ حاضر در قالب نخستین تلاش برای معرفی و بررسی این اثر قرآنی کهن، می‌کوشد اهمیت تاریخی و ویژگی‌های هنری، متنی و ظاهری آن را ارائه کند.

کلیدواژه‌ها: دار الکتب المصریة؛ کتابخانۀ ملی مصر؛ نسخۀ خطی «مصاحف 1»؛ کتابت قرآن در خراسان سدۀ سوم و چهارم هجری؛ کوفی مشرقی؛ مصاحف ایرانی؛ کتابت پیوسته؛ اعراب گذاری قرآن؛ قرائات سبعه و عشره؛ قرائات شاذ.

انتشار یافته در: مجلۀ آینۀ پژوهش، سال 36، ش 1، شمارۀ پیاپی 211، فروردین و اردیبهشت 1404، ص 21-60.

برای دریافت فایل کامل مقاله، کلیک کنید