وقف‌نامه‌های قرآن‌های کهن بجا مانده در کتابخانۀ آستان قدس رضوی یکی از مهم‌ترین منابع دست اول در شناسایی برخی رجال ادبی و دینی ایران در قرون چهارم تا هفتم هجری است. برخی نام‌ها که به عنوان کاتب، مقری، یا واقف در آغاز و انجام این نسخه‌های نفیس قرآنی ثبت شده، اطلاعاتی بسیار ارزشمند و منحصر به فرد از زندگی و احوالات برخی عالمان شیعه و سنی در خراسان، قم، ری، قزوین، نیشابور، بیهق، و اصفهان در سده‌های کهن در اختیار ما می‌نهد.

یکی از این نسخه‌های ارزشمند، جزئی از یک قرآن 30پاره است که بنا به اطلاع من، تنها همین بخش از آن به شمارۀ 4352 در بخش جزوا‌ت قرآنی کتابخانۀ آستان قدس رضوی باقی مانده است. واقف این نسخه ابوالحسن احمد بن علی سادوکه عراقی است و متن وقف نامۀ او در آغاز این اثر چنین آمده است (نک. تصویر 1):

لقب یا شهرت «سادوکه» غریب و ناآشنا است و بنا بر جستجوی من در متون کهن اسلامی فارسی و عربی بسیار اندک ذکر شده است. از خاندان سادوکة اطلاع زیادی در اختیار نداریم. تنها سرنخ ما جمله‌ای از نجم الدین ابوالرجای قمی در تاریخ الوزراء (ص 105ـ106) یا همان ذیل نفثة المصدور (ص 146ـ147) است که نشان می‌دهد این خاندان از اوایل قرن پنجم هجری در قم بسیار پرنفوذ بوده‌اند. وی می‌نویسد:

این گزارش تاریخی که در میانۀ قرن ششم هجری نوشته شده است، نشان می‌دهد که "سادوکه" لقب یکی از خاندان شیعه در قم بوده و ایشان از اوایل قرن پنجم هجری، در دولت سلطان مسعود غزنوی امور دیوانی و اداری در شهر قم را برعهده داشته‌اند. بعدها و در عهد سلجوقیان نیز، ایشان همچنان در شهر قم و اطراف آن بسیار متنفذ بوده‌اند. شهرت اصلی آنان «عراقی» بوده است. سید مرتضی، شرف الدین ذوالفخرين ابوالحسن مطهّر بن على (متوفای 492 ق)، از شاگردان شیخ طوسی و نقیب شیعیان در قم و ری، بر اثر خصومت و مخالفت ایشان، مجبور به مهاجرت از قم به ری شده است.

گفتنی است استاد سید حسین مدرسی طباطبایی در تصحیح خود از کتاب ابوالرجای قمی، ذیل نفثة المصدور (ص ۱۴۶)، نام سادوکه را به صورت سادو+که (حرف ربط) خوانده‌اند ولذا این خاندان را «اولاد سادو» معرفی کرده‌اند؛ اما متن وقف نامۀ جزوۀ قرآنی 4352 در کتابخانۀ آستان قدس رضوی که به دستخط ابوالحسن احمد بن علی سادوکه عراقی در سال 427 هجری کتابت شده است، ضبط دقیق و کهن‌تری از شهرت این خاندان در شهر قم به دست می‌دهد.

قرآن وقفی ابوالحسن علی بن احمد سادوکه عراقی
نسخۀ قرآنی وقف شده از سوی ابوالحسن علی بن احمد سادوکه عراقی (به شمارۀ جزوۀ 4352) را باید از قدیمی‌ترین نسخه‌های تاریخ‌دار و بسیار ارزشمند موجود در کتابخانۀ آستان قدس رضوی به شمار آورد. این نسخۀ قرآنی مشتمل بر جزء دهم قرآن مجید (انفال، 41 ـ توبة، 93) است که در 65 برگ، در اندازۀ 11×9 سانتی متر (مسطر: 6×5 سانتی متر) با خطی کهن و غیرکوفی شده است. این خط را باید از قدیم‌ترین نمونه‌های برجا مانده از خطوط مدوّر در اواخر قرن چهارم و اوایل قرن پنجم هجری به شمار آورد که در آن ترکیبی محقق و ریحان به چشم می‌خورد. متن نسخه از هر گونه تذهیب و علامت گذاری تزیینی خالی است؛ نشانه‌ای برای تعیین انتهای آیات در آن نیست؛ علائم تخمیس و تعشیر و سجده، و نشانه‌های تقسیم قرآن به سُبع و نیم سُبع و مانند آن در این نسخه به چشم نمی‌خورد. تنها در آغاز سورۀ توبة (در برگ 18رو)، نام سوره با قلمی متفاوت و احتمالاً در زمانی متأخر کتابت و افزوده شده است.

کاتب نسخه تمام کلمات قرآن را با شیوۀ نوین (خلیل بن احمد) اعراب گذاری می‌کند و نشانه‌های مدّ و تشدید و همزه را به دقت معین می‌سازد. نیز به شیوۀ کهن کاتبان ایرانی، در زیر راء و دال یک نقطه و در زیر سین، سه نقطه می‌گذارد تا آنها را از حروف مشابه‌شان تمایز بخشد. وی همچنین برای تشخّص حروف حاء و عین از جیم و غین، علائمی ثابت در زیر این حروف قرار می‌دهد. متن قرآن در این نسخه نیز مانند تمامی مصاحف قرآنی کهن تا قرن ششم، به قرائت عاصم (و روایت حفص از او) نوشته نشده است، بلکه در آن ترکیبی از قرائات مختلف، موسوم به «اختیار القراءة» به چشم می‌خورد (نک. تصویر 3). جدول زیر برخی از موارد مخالفت این نسخه قرآنی با قرائت حفص از عاصم را نشان می‌دهد.

نتیجه آنکه ابوالحسن احمد بن علی سادوکه عراقی یکی از عالمان شیعه در قم و نواحی اطراف آن بوده که خاندان او ــ و شاید خود او ــ در دو دولت غزنوی و سلجوقی دارای مناصب دیوانی و اداری در قم و اطراف آن بوده‌اند. وی در سال 427 قمری و دوران حکومت سلطان مسعود غزنوی، نسخه‌ای از قرآن به خطی کهن را بر حرم امام رضا علیه السلام در مشهد وقف مجاوران و زائران آن امام همام کرده است که اکنون تنها یک جزء آن در کتابخانۀ آستان قدس رضوی بر جای مانده است. خط نسخه محقَّق یا ریحان بسیار کهن است، و قرائت نسخه ــ همانند رسم رایج آن روزگار ــ مطابق با روایت حفص از عاصم نیست.