یکی از قدیم‌ترین مصاحف خراسانی به خط نسخ از اوایل قرن پنجم هجری، نسخۀ قرآنی است که در ۱۴ بخش (یا ۱۴ نیم‌سُبُع) در سال ۴۱۵ هجری کتابت، و بعدها احتمالاً در قرن پنجم یا ششم هجری، از سوی فردی به نام حسن بن صلح مکنّی به ابوالوفاء بر آستان حرم رضوی در مشهد وقف شده است. انجامه‌ها همگی در آخر نسخه‌ها، و وقفنامه‌ها همگی در آغاز هر جزء آمده است، نام کاتب نسخه در انجامه‌ها، و نیز تاریخ وقف در هیچیک از جزوات باقی‌مانده از این قرآن ذکر نشده، اما می‌توان حدس زد که این نسخه اندکی پس از کتابت، وقف شده باشد. دور نیست بپنداریم که همانند برخی دیگر از جزوات قرآنی وقف شده طی قرون چهارم تا ششم هجری در آستان قدس رضوی، در اینجا هم کاتب و واقف فرد واحدی بوده است. نمونۀ دیگر ابوالبرکات حسینی است که تک تک جزوات قرآنی‌اش را پس از کتابت با عنوان کاتب (کتبه ابوالبرکات علی بن الحسین الحسینی)، و بدون تاریخ کتابت امضا کرده، اما در آغاز تمامی آنها وقفنامه‌ای با نام خود و تاریخ سال ۴۲۱ قمری ذکر کرده است.

بنا به رسمی کهن این مصحف را در چهارده بخش یا چهاره نیم‌سُبْع کتابت و تدوین کرده‌اند که این امر دست کم از قرن دوم هجری شناخته شده بوده، و طی قرون سوم تا پنجم هجری در خراسان بسیار متداول بوده است. در آغاز هر یک از ۶ پارۀ باقی مانده از این قرآن، کاتب به شمارۀ آن پاره و تعداد کل اجزای قرآنش اشاره می‌کند. به جز این شش/هفت پاره باقی مانده در کتابخانۀ آستان قدس رضوی، از سایر اجزای این قرآن چهارده پاره اکنون اطلاعی نداریم. با این همه، من در جستجوهایم به چند برگ از پارۀ ششم این قرآن برخوردم که سال‌ها پیش در حراج ساتبیز (لندن، ۱۹۸۶ و ۱۹۹۰) فروخته شده، و/یا اکنون در کتابخانۀ کنگرۀ آمریکا نگه‌داری می‌شود.




تقویم ایرانی/ یزدگردی در وقفنامۀ قرآن حسن بن صلح

تنها عبارتی که در مجموع پاره‌های باقیمانده از قرآن حسن بن صلح به تاریخ کتابت آن اشاره دارد، انجامه‌ای است که در انتهای نسخۀ ۳۳۲۳الف باقی مانده است: در اینجا کاتب پس از اتمام آیۀ ۲۹ سورۀ فتح می‌نویسد: «فرغ من کتبته یوم الثلثاء السابع من ذی الحجة ــ روز بهمن من مای اسفندارمذ ــ سنة خمس عشر وأربع مایه وللّه الحمد والشکر.» در این عبارت، علاوه بر اشاره به تاریخ قمری، به معادل شمسی آن در تقویم ایرانی/یزدگردی، و با زبان و خط فارسی نیز اشاره شده است.




یادداشت فارسی فوق الذکر در ثبت تاریخ زرتشتی در کنار تاریخ هجری اسلامی را باید یکی از قدیم‌ترین مکتوبات فارسی باقی مانده از سده‌های نخست دانست که با حروف عربی کتابت و ثبت شده است. تنها یک سوال و ابهام دربارۀ این انجامه و ذکر دو تاریخ هجری اسلامی و ایرانی یزدگردی در آن برجای می‌ماند که همچنان نیازمند پژوهش بیشتر است: روز هفتم ماه ذی الحجّه سال ۴۱۵ هجری، سه شنبه (یوم الثلثاء) است، اما برابر با روز ۲۶ بهمن مصادف می‌شود نه دوم اسفند. علت این تفاوت را احتمالاً باید ناشی از محاسبۀ پنج روز اضافه (پنجه یا اندرگاه) در تقویم یزدگردی دانست که عموماً آن را به آخر آبان می‌افزودند، و بعدها برخی آن را در انتهای اسفند محاسبه می‌کردند. اگر این سال را کبیسه (۳۶۶ روز) بدانیم، این تفاوت ۶ روزه، کاملاً حل می‌شود.


انتشار یافته در مجلۀ آینۀ پژوهش، سال ۳۱، ش ۶، شمارۀ پیاپی ۱۸۶، ص ۳۸۴ــ۳۹۰.

برای دریافت متن کامل مقاله، اینجا را کلیک کنید.