این مقاله1

به پاس قدردانی از استاد آذرتاش آذرنوش، این نوشتۀ ناچیز را با کمال فروتنی و احترام به ایشان تقدیم می‌دارم. بر خود لازم می‌دانم از آقای ابوالعلا سودآور که مجموعه کاتالوگ‌های شخصی خود از حراج‌های مختلف لندن را برای استفاده در اختیار من نهادند، و نیز از مسئولان و کارکنان بخش نسخ خطی در کتابخانه و موزۀ ملک، کتابخانه و موزۀ آستان قدس رضوی، موزۀ ملی ایران و کتابخانۀ کاخ گلستان برای همکاری‌هایشان سپاس‌گزاری کنم. در مدت یک سال گذشته، گفتگوهای شفاهی با استادان و دوستانم: فرانسوا دِروش، رسول جعفریان، عمادالدین شیخ الحکمایی، بهنام صادقی، سیدمحمدحسین حکیم، و سیدمحمد عمادی حائری در طرح نهایی این نوشته و ایضاح برخی جزییات مهم در آن مرا بسیار یاری کرد که قدردانی از ایشان را وظیفۀ خود می‌دانم.

به پاس قدردانی از استادم آذرتاش آذرنوش اخیراً در جشن‌نامه‌ا ی‌ به همت "انجمن آثار و مفاخر فرهنگی" انتشار یافته است. از آنجا که به سبب دخالت ناموجه ویراستار کتاب، برخی ناراستی‌ها در متن مقاله راه یافته است، متن دقیق مقاله را در اینجا (سایت کاتبان و صفحۀ شخصی‌ام در آکادمیا) منتشر می‌کنم. مشخصات مقاله انتشار یافته چنین است: مرتضی کریمی‌نیا، «یک شاه اسماعیل و این همه زیارت قرآن: درنگی در پدیدۀ جعل امضای کتابت قرآن به نام امامان شیعه»، در کتاب: زندگینامه و خدمات علمی و فرهنگی دکتر آذرتاش آذرنوش، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، 1396، ص 267ـ296.



در بررسی قرآن‌های کهن کوفی و از جمله نسخه‌های منسوب به خط امامان شیعه علیهم السلام، نمونه‌های قابل توجهی می‌یابیم که بررسی مفصل ادبی و تاریخی آن‌ها می‌تواند نکات مهمی از تاریخ و تحولات نسخه‌های قرآنی را بر نسخه‌شناسان و محققان قرآنی بگشاید. در این مقاله، به اختصار می‌کوشم یکی از این نمونه‌ها را تنها با تکیه بر امضا و یادداشت‌های الحاقی به نسخه، و نه با تحلیل کتابت متن قرآن معرفی کنم.
درباب نسخه‌ها و برگ‌نوشته‌های قرآنی منسوب به ائمه علیهم السلام تاکنون پژوهش جامع و تحلیلی صورت نگرفته است. حتی فهرستی دقیق از تمام این آثار در ایران و جهان در دسترس نیست. صرف نظر از مطالب پراکنده بر روی سایت‌های اینترنتی که تقریباً همگی مغلوط و ناقص‌اند، یادداشت آقای عبدالله قوچانی با عنوان «قرآن‏های سده‏های اولیه اسلامی با رقم الحاقی ائمه اطهار»،2

انتشار یافته در مجلۀ میراث فرهنگی، سال سوم، ش 6 و 7 (1371).

مدخلی اولیه بر این موضوع می‌تواند باشد. به‌جز این، کتاب آقای رامین رامین‌نژاد تحت عنوان برگ‌هایی نفیس از قرآن‌های منسوب به خط ائمه معصومین علیهم السلام،3

ویراست دوم، مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی، 1389.

نیز در معرفی بخشی از این گنجینه موثر بوده است. با این همه، اما همچنان به کاری جامع همراه با نسخه‌شناسی دقیق و تحلیل علمی از متن و حواشی این نسخه‌ها نیازمندیم.
در بررسی‌هایم طی سال‌های گذشته، تاکنون به حدود 200 نسخه، قطعه یا برگۀ قرآنی برخورده‌ام که به نحوی به خط و کتابت یکی از ائمه علیهم السلام منتسب شده‌اند. این نسخه‌ها را به طور کلی می‌توان بر چند دسته تقسیم کرد:
الف) نسخه‌ها یا برگه‌هایی که صرفاً شهرت شفاهی دارند مانند نسخۀ شمارۀ 1 در آستان مقدس حسینی (کربلا) که منسوب به امام زین‌العابدین علیه السلام است، یا نسخۀ شمارۀ 12610 در الخزانة الحسنیة در رباط که منسوب به خط امام علی علیه السلام است، یا نسخۀ ش 9983 در کتابخانۀ آیة الله مرعشی که آن هم انتسابی شفاهی به امام زین‌العابدین علیه السلام دارد.
ب) نسخه‌ها یا برگه‌هایی که در قدیم الایام این انتساب شفاهی را فردی با خط نسخ یا نستعلیق و مانند آن به صورت مکتوب در جایی آغاز یا انتهای نسخه ذکر کرده است. یکی از قدیم‌ترین این نمونه‌ها نسخۀ ش 18 در آستان قدس رضوی که واقف (ابوالقاسم مُقری سرَوی) این مطلب را در آغاز وقف‌نامه خود در قرن پنجم یا ششم هجری نوشته است. نمونه‌ای دیگر نسخۀ ش Smith-Lesouëf 194 (به خط مغربی و بنابر قرائت نافع) در کتابخانۀ ملی فرانسه است که کتابدار سلطنتی در دربار شاه سلیمان صفوی در 1077 هجری در آغاز آن نوشته است: «خط حضرت رضا علیه السلام.»
ج) نسخه‌ها یا برگه‌هایی که این انتساب را فردی با خط کوفی در جایی از متن قرآن یا در برگه‌ای جداگانه با عبارت: «کتبه ...» ذکر کرده است. این دستۀ سوم خود اقسامی متعدد (دست کم 5 شکل متفاوت) دارد، اما من در اینجا تنها به یکی از انواع آن اشاره می‌کنم که عناصری واحد و یکسان در آن قابل شناسایی‌اند.
یکی از انواع امضاهای منسوب به امامان شیعه با خط کوفی در جایی رخ داده که بخشی از انتهای برگه (دو یا چند سطر) به نحوی پاک یا تراشیده شده است. در این قسمت، نام یکی از امامان به عنوان کاتب متن با خط کوفی (البته متفاوت از خط قرآن) افزوده شده و سپس با خطی دیگر (مثلاً ثلث)، عرض دید و زیارت شاه اسماعیل صفوی ذکر شده است. بخش الحاقی به هر یک از این نسخه‌ها حاوی سه عنصر است: اول عبارت «کتبه فلان» که حاکی از انتساب آن به امام معصوم (ع) و در یک مورد به خلیفۀ سوم است. دوم یادداشت زیارت منسوب به شاه اسماعیل صفوی (حکومت: 907ـ930 ق)؛ و سوم چند مهر زیارت، از جمله مهر منسوب به شاه اسماعیل. این سه عنصر همگی در تمام این نسخه‌ها دیده می‌شوند. متن این عرض دید کمابیش چنین است: «قد تشرفت بزیارت هذا المصحف الشریف اسماعیل الموسوی الحسینی الصفوی بهادر خان و هی ... دفاتیر». این عبارت عربی مغلوط و نازیبا در برخی نسخه‌ها اندکی اضافه و گاه اندکی کوتاه‌تر است و تمامی این نسخه‌ها ممهور به مهری هستند با سجع «هو/ الملک لله».4

در داخل این مهر، عدد 706 نیز حک شده است که احتمالاً به حساب ابجد به عبارت یا کلمه‌ای خاص اشاره دارد. تنها در یک نسخه، مهر کمی متفاوت است. در نسخۀ 1585 کتابخانۀ آستان قدس، سجع مهر «هو/ الملک لله الواحد» است و در آن از عدد 706 خبری نیست.

از این نوع ترقیم جعلی نمونه‌های متعددی در نسخه‌های قرآنی کوفی قدیم یافت می‌شود که در این نوشتار به 10 مورد از آن‌‌ها (به انضمام یک نمونۀ مشابه از جعل و انتساب به خط خلیفۀ سوم) اشاره می‌کنم که فهرست اجمالی شان در جدول زیر آمده است:

تمامی نسخه‌ها در قطع بیاضی یا افقی‌اند. از میان موارد فوق، برگه‌های قرآنی شمارۀ 1 و 2 درواقع متعلق به یک نسخۀ قرآنی‌اند که این امضا دوبار و در دو قسمت جداگانه از نسخه وارد شده است. برگه‌های قرآنی 3 و 4 نیز متعلق به یک قرآن واحدند و همین اتفاق در آن‌ها افتاده است. برگه‌های قرآنی شمارۀ 5، 6، 7 و 8 نیز در اصل به یک نسخۀ قرآن تعلق داشته‌اند که فردی در چهار قسمت مختلف آن، انتساب به خط امام حسین (ع) را افزوده است. توصیف مشروح هر یک از نسخه ها به قرار زیر است:

1) قرآن منسوب به خط امام حسین(ع) (ش 3382 آستان قدس رضوی). در اینجا نیز ابتدا با قلمی کوفی عبارت «کتبه حسین بن علی» نوشته شده و سپس یادداشت زیارتی منسوب به شاه اسماعیل صفوی چنین آمده: «هو/ و قد تشرفتُ بزیارت هذا المصحف الشریف المبارک اسمعیل الموسوی الحسینی الصفوی بهادرخان و هی ثمان و ستین دفاتیر فی سنة 930»، و نهایتاً نسخه ممهور به مهر منسوب به شاه اسماعیل با سجع «هو/ الملک لله» گشته است (نک. تصویر ش 1).
این نسخه درواقع 8 برگ از قرآنی کوفی 9 سطری است که پاره‌های دیگر آن در کاخ گلستان (شماره‌های 1040 و 1046)، کتابخانۀ ملی اسرائیل (ش 970) و جاهای دیگر قرار دارد. اندازۀ برگه‌ها 5/10*17 سانتی‌متر و اندازۀ نوشته‌ها 7/7*5/13 سانتی‌متر است. بخش موجود در کتابخانۀ آستان قدس حاوی برگه‌هایی پراکنده و جابجا مشتمل بر آیاتی از سوره‌های سجده، احزاب، سبأ، و لقمان است. برگ 7 از این نسخه دقیقاً در جایی شروع می‌شود که برگ آخر نسخۀ 1046 در کاخ گلستان به اتمام می‌رسد (نک. ادامه مقاله).

2) قرآن ش 1046 در کاخ گلستان (تهران) حاوی 9 سطر در صفحه به خط کوفی که در صفحۀ پایانی آن ضمن انتساب نسخه به خط امام حسین(ع)، مجدداً عبارتی دال بر زیارت شاه اسماعیل به این صورت ذکر شده است: «هو/ قد تشرّفتُ بزیارت هذا المصحف الشریف المبارک اسمعیل الموسوی الحسینی الصفوی.» و در ادامه، مهر «هو/ الملک لله» همراه با عدد 706 نقش بسته است (نک. تصویر ش 2).
این نسخه درواقع پارۀ دیگری از قطعۀ معرفی شده در بالا (آستان قدس، ش 3382) است. در این نسخه، 28 برگ 9 سطری از همان قرآن قرار گرفته که مشتمل بر آیاتی پراکنده از سوره‌های عنکبوت، روم، لقمان، و احزاب است.5

سه برگ دیگر از همین نسخه نیز در شمارۀ 1040 کاخ گلستان (تهران) صحافی شده‌اند.

امضای منسوب به امام حسین علیه السلام در برگ آخر، در پایان عبارت «بل الظالمون فی ضلل مبین» (لقمان، 11) افزوده شده است. به این منظور 2 سطر پایین صفحه (حاوی آغاز آیۀ 12 لقمان) پاک شده است. ادامۀ این آیه را در برگ 7رو در نسخۀ 3382 آستان قدس می‌یابیم که با عبارت «لنفسه و من کفر» (لقمان، 12) آغاز می‌شود.

3) قرآن ش 1037 در کاخ گلستان (تهران) حاوی 14 سطر در صفحه به خط کوفی که در صفحۀ پایانی آن، ضمن انتساب نسخه به خط امام حسین(ع)، مجدداً عبارتی دالّ بر زیارت شاه اسماعیل به این صورت ذکر شده است: «قد تشرفتُ بزیارت هذه التحریر [کذا] المصحف الشریف المبارک اسمعیل الحسینی الموسوی الصفوی بهادرخان و هی سبعون و ثمان دفاتیر فی شهر شعبان المعظم سنة ؟». و در ادامه مهر «هو/ الملک لله» نقش بسته است (نک. تصویر ش 3).
این نسخه، تنها حاوی 7 برگ در ابعاد 12*19 سانتی‌متر است و حاوی برگ‌هایی پراکنده و جابجا از سوره‌های جمعه، منافقون، الرحمن، واقعه، طلاق، تحریم، ملک، مدثر و دخان است. برگ آخر به عبارت «أهلکنهم إنهم کانوا مجرمین» (دخان، 37) ختم می‌شود که پس از آن، سطور پایین صفحه پاک شده و امضای منسوب به خط امام حسین علیه السلام به خط کوفی همراه با عرضِ دید و زیارت قرآن از سوی شاه اسماعیل به آن اضافه شده است.

4) دوازه برگ فروخته شده در حراج کریستیز، 12 اکتبر 1999، کالای ش 6. این مجموعه حاوی 14 سطر در هر صفحه است که در انتهای برگ آخر پس از پاک کردن چند سطر، علاوه بر افزودن امضای منسوب به امام حسین(ع)، مجدداً به خط ثلث چنین نوشته شده است: «قد تشرفتُ بزیارت هذا المصحف الشریف اسمعیل الموسوی الحسینی الصفوی بهادر خان و هی سبع و عشر دفاتیر» (نک. تصویر ش 4).
این نسخه درواقع تکه‌ای دیگر از قرآن ذکر شده در بالا (شمارۀ 3)، در اندازۀ 5/12*5/18 سانتی‌متر و حاوی برگه‌هایی متفرق از سوره‌های واقعه تا حشر است. برگ آخر نسخه به عبارت «إنی أخاف الله رب العلمین» (حشر، 16) ختم می‌شود که پس از آن، سطور پایین صفحه پاک شده و امضای منسوب به خط امام حسین علیه السلام به خط کوفی همراه با عرض دید و زیارت قرآن از سوی شاه اسماعیل با تاریخ 927 هجری به آن اضافه شده است. در پشت این برگه، علاوه بر ذکرِ عرض دید و تشرّف «سلیمان الصفوی الحسینی الموسوی بهادرخان»، مهر معروف با سجع «هو/ الملک لله» همراه با عدد ابجد 706 نیز زده شده است.

5) در برگ‌های قرآنی منسوب به امام حسین(ع)، نسخۀ ش 1041 در کاخ گلستان نیز عیناً همین اتفاق رخ داده است. پس از پاک کردن دو سه سطر از انتهای آخرین برگ، و الحاق عبارت «کتبه حسین بن علی»، یادداشت زیارت به خط ثلث چنین کتابت شده است: «هو/ و قد تشرفتُ بزیارت هذا المصحف الشریف المبارک اسمعیل الموسوی الحسینی الصفوی بهادرخان و هی سبع و عشر دفاتیر سنة 1081 یا 981». در میان چند مهر در پای این برگه، مهر «هو/ الملک لله» با عدد ابجد 706 نیز آمده است (نک. تصویر ش 5).
این نسخه حاوی 8 برگ از یک قرآن 16 سطری به خط کوفی است که پاره‌های دیگری از آن با امضای منسوب به امام حسین علیه السلام، عثمان بن عفان و نیز بدون انتساب به کاتبی معین در برخی کتابخانه‌های داخل و خارج از ایران موجود است.6

پنج پارۀ دیگر از این نسخۀ 16 سطری قرآنی که من تاکنون یافته‌ام، به شرح زیر است: الف) برگه‌های فروخته شده در حراج بُنهامز، 20 اکتبر 1993، کالای شمارۀ 133؛ ب) برگه‌های فروخته شده در حراج کریستیز، 13 اکتبر 1998، کالای شمارۀ 11؛ ج) نسخۀ Minutoli 296 در کتابخانۀ دولتی برلین؛ د) نسخۀ ش Yahuda Ms.Ar.968 در کتابخانۀ ملی اسرائیل. هـ) چهار برگ فروخته شده در حراج کریستیز، 11 ژوئن 1986، کالای شمارۀ 54. به جز این، برگ‌هایی دیگر در برخی موزه‌ها و کتابخانه‌های جهان هست که شباهت‌هایی با این نسخه دارند، اما از آنجا که هنوز در خصوص پیوستگی قطعی آنها به نسخۀ حاضر اطمینان نیافته‌ام، از ذکر آنها در این مقام خودداری می‌کنم.

نسخۀ 1041 در کاخ گلستان برگه‌هایی متفرق از سوره‌هایی چون نساء، یونس، هود، انفال، و توبه را دربر دارد و در برگ آخرش، 4 سطر پایانی پاک شده و در انتهای عبارتِ «أن یضِلّهم ضلالاً بعیداً» (نساء، 60)، عبارت «کتبه حسین بن علی» افزوده شده است.

6 و 7) برگه‌های فروخته شده در دو حراج بُنهامز، 20 اکتبر 1993، کالای شمارۀ 133، و حراج کریستیز، 13 اکتبر 1998، کالای شمارۀ 11. هر مجموعه حاوی 10 برگه، 16 سطری، مشتمل بر اوراق پراکنده از سوره‌های مختلف‌اند که انتساب به خط امام حسین(ع)‌، زیارت شاه اسماعیل صفوی و مهر منتسب به وی در برگ پایانی آنها ذکر شده است. در مورد اول (بُنهامز 1993)، دو سطر انتهایی برگه پاک شده و در انتهای سطر عبارت «کتبه حسین بن علی» افزوده شده و سپس با خط نسخ چنین آمده است: «قد تشرفتُ بزیارت هذا المصحف الشریف المبارک اسمعیل الموسوی الحسینی الصفوی بهادرخان و هی سبع و عشر دفاتیر قال رسول اللّه صلی اللّه علیه و آله و سلم القرآن مع الحسین و حسین مع القرآن». در ادامه مهر «هو/ الملک لله» همراه با عدد ابجد 706 نقش بسته است (تصویر ش 6).
این دو مجموعۀ قرآنی فروخته شده در حراج‌های لندن، درواقع تکه‌های دیگری از نسخۀ 1041 در کاخ گلستان هستند. تمامی ویژگی‌های ظاهری از قبیل اندازۀ برگه، سطح نوشته، تعداد سطور، و از همه مهم‌تر نوع خط کوفی و علائم به‌کار رفته در آنها مشابهت تام و تمام دارند. به جز این، پیوستگی متنی روشنی نیز در میان آنها برقرار است. فی‌المثل برگ 4پشت از نسخۀ 1041 در کاخ گلستان به عبارت «و قالت الیهود عزیر ابن» (توبه، 30) ختم می‌شود و برگ آخر نسخۀ حراج بنهامز 1993، با دنبالۀ آن، یعنی عبارت «الله و قالت النصری المسیح ابن الله» (توبه، 30) ادامه می‌یابد. در پشت همین برگ آخر از نسخۀ بنهامز 1993، امضای منسوب به امام حسین علیه السلام پس از پاک کردن 3 سطر انتهایی در برگ آخر (پشت)، در انتهای عبارت «والله لا یهدی القوم الکفرین» (توبه، 37) افزوده شده است.
در ترقیم افزوده شده به برگ‌های حراج کریستیز، 13 اکتبر 1998، کالای شمارۀ 11، نکتۀ جدید و متفاوتی می‌یابیم. برگ پایانی این قطعۀ قرآنی، به عبارت «فیسبّوا الله عدواً بغیر علم» (انعام، 108) ختم می‌شود. در اینجا جاعل تنها نیمی از سطر آخر برگ را پاک کرده و عبارت «کتبه حسین بن علی» را افزوده است، چنانکه گویی امام نه تنها کتابت سوره را به اتمام نرسانده، بلکه آیه را نیز نیمه رها کرده و نام خود را به عنوان کاتب افزوده است! (نک. تصویر ش 7).

8) نسخۀ ش Minutoli 296 در کتابخانۀ دولتی برلین که درواقع بخش دیگری از سه نسخۀ بالاست،7

تصاویر کامل این نسخه را بر روی وبسایت کتابخانۀ دولتی آلمان (Staatsbibliothek zu Berlin) به نشانی زیر می‌توان دید:

http://digital.staatsbibliothek-berlin.de/werkansicht?PPN=PPN718947517&PHYSID=PHYS_0006&DMDID=DMDLOG_0001

حاوی 21 برگ 16 سطری است. در قیاس با سایر نمونه‌های فوق، این نسخه انسجام بیشتری دارد، به این معنا که بخش اعظم آن برگ‌هایی مرتب و بدون افتادگی از آیات قرآن است. 18 برگ نخست آن حاوی آیات 7ـ229 از سورۀ بقره است و سه برگ بعدی، آیاتی از سوره‌های ابراهیم، حجر و نحل را دربردارد. در برگ آخر این نسخه، دو سطر انتهایی پاک شده و پس از عبارت «فعلیهم غضبٌ من الله و لهم عذابٌ عظیمٌ» (نحل، 106)8

ادامۀ این برگه در نسخۀ ش Yahuda Ms.Ar.968 در کتابخانۀ ملی اسرائیل آمده است. این قطعۀ قرآنی 9 برگ دارد که برگ نخست آن با عبارت اولئک الذین طبع الله علی قلوبهم (نحل، 108) آغاز می‌شود. آیۀ مفقود در این میان (یعنی نحل، 107) همان بخش پاک شده در انتهای برگ آخر نسخۀ Minutoli 296 از کتابخانۀ دولتی برلین است.

عبارت «کتبه عثمان بن عفان» افزوده شده است. در فضای باقی مانده در برگه، عرض دید و زیارت یکی از سرداران یا حاکمان محلی در دولت عثمانی چنین حک شده است: «قد تشرفت بزیارت هذا المصحف الشریف المبارک سلیمان الأبدال 1271» (نک. تصویر ش 8).

9) نسخۀ ش 1586 در آستان قدس رضوی به همین صورت به خط امام رضا علیه السلام منسوب شده است. این نسخه حاوی 27 برگ 16 سطری، از سورۀ نور، وسط آیه 60 آغاز می‌شود و تا سورۀ حدید، آیه 4 ادامه می‌یابد. سوره‌های قرآنی که در این نسخه آمده، عبارتند از: نور (24)، قصص (28)، عنکبوت (29)، روم (30)، لقمان (31)، سجده (32)، احزاب (33)، مؤمن (40)، فصلت (41)، جاثیه (45)، احقاف (46)، واقعه (56) و حدید (57)، اما تقریباً هیچ یک از این سوره‌ها کامل نیستند و به جز دو سورۀ کامل لقمان و سجده، در میانۀ بقیۀ سوره‌ها، برگه‌هایی مفقود است. مهم‌ترین بخش نسخه، صفحۀ دوم آن، یا برگ 1پشت است: در انتهای این صفحه، پس از سطر ۱۲ که پایان سورۀ نور است، سرسوره و آیات نخست سورۀ فرقان تراشیده شده و به جای آن، عبارت «کتبه علی بن موسی» به خط کوفی نوشته شده است. این خود یکی از شگفتی‌های این نسخه است که امضای (منسوب به) کاتب آن، در میان مصحف آمده و کتابت نسخه پس از آن ادامه یافته است. در زیرِ رقم الحاقی، یادداشتی به خط ثلث حاوی این عبارت آمده است: «قد تشرّفتُ بزیارتِ هذا المصحفِ الشریفِ المبارکِ اسمعیل [الموسوی الحسینی] الصفوی بهادرخان». در ادامه اثر مهر منسوب به شاه اسماعیل صفوی با سجع «هو/ الملک لله الواحد» بر آن نقش بسته است9

گفتنی است پاره‌های دیگری از این نسخه اکنون در کتابخانۀ آستان قدس رضوی (به شمارۀ 3453الف)، و موزۀ آستانۀ مقدسۀ قم (به شمارۀ 1201) هست و برگ‌هایی از آن نیز طی 20 سال اخیر در حراج‌های مختلف لندن به فروش رفته است. برای معرفی تفصیلی آن نک.: مرتضی کریمی‌نیا، «قرآن منسوب به خط امام رضا(ع) در آستان قدس رضوی و تکمله‌های آن: مقایسه‌ای میان نسخۀ 1586 و نسخۀ 4354الف و چند برگۀ قرآنی در حراج‌های لندن»، آینه میراث، سال پانزدهم، ش 60، (بهار و تابستان 1396)، ص 31ـ70.

(نک. تصویر ش 9) .

10) قرآن منسوب به امام حسن مجتبی(ع) در کتابخانه و موزۀ ملک در تهران (نسخۀ ش 10). در پایان برگ 20پشت (صفحۀ 40) همین اتفاق افتاده است. در اینجا، دو سطر آخر صفحۀ 40 پاک شده است و به جای آن نوشته شده است: «کتبه حسن بن علی». در زیر این ترقیمۀ جعلی، در یادداشتی به خط نسخ چنین آمده: «قد تشرفتُ بزیارت هذا المصحف الشریف المبارک اسمعیل الموسوی الحسینی الصفوی و هی ثمان و ثلثین دفاتیر فی سنة 984»، و در ادامه مهر شاه اسماعیل صفوی حاوی عبارت «هو/ الملک لله» نقش بسته است (نک. تصویر ش 10). نکتۀ قابل توجه در این نسخه آن است که افزودن ترقیمۀ منسوب به امام حسن علیه السلام، پیش از اتمام آیۀ 38 سورۀ یوسف و پس از عبارت ناتمامِ «فضل الله علینا و علی الناس» انجام گرفته است (مشابه با نسخۀ ش 7: برگ‌های حراج کریستیز، 13 اکتبر 1998، کالای شمارۀ 11).
این نسخه به خط کوفی کهن در 20 برگه با ابعاد 15×8/20 سانتی متر است که در آن، نخستین برگه با آیاتی از سورۀ توبه آغاز و آخرین برگه به آیاتی از سورۀ یوسف پایان می‌پذیرد، اما در این میان برگه‌هایی پراکنده و بی‌ترتیب و نظم، از بخش‌های مختلف سوره‌های اعراف، توبه، یونس، هود، یوسف، و اسراء قرار داده شده است. متن قرآن در اصل برگه‌ها 9 سطری بوده است، اما مرمت کار به سبب پوسیدگی اطراف نسخه همواره یک سطر (گاه از بالا و گاه از پایین صفحه) را با حاشیه‌های کاغذی خود پوشانده است و لذا سطر نهم تنها در برخی برگه‌ها نمایان است. همین نحوه مرمت، سبب شده است در تمامی برگه‌ها، بخش زیادی از حاشیۀ سمت چپ و راست نسخه پوشیده و ناخوانا بماند. وجود علامتی (به شکل سه نقطه مورب) برای جداسازی آیات، و نیز پاره‌ای از نمونه‌های رسم کهن همچون "شای" به‌جای شئ و "سیاه" به‌جای سیئة می‌تواند نشان از تعلّق احتمالی نسخه به نیمۀ نخست قرن دوم داشته باشد.

11) آخرین نمونه جزوی از قرآن در ده برگ بر روی پوست است که سال‌ها پیش در تملّک استاد فقید محمود فرخ خراسانی (1267ـ1360 ش) بوده است و اکنون از سرنوشت آن اطلاعی نداریم. بنا به گفتۀ شادروان کاظم مدیرشانه‌چی (مقالۀ «نسخه‌های کهن قرآن مجید»، 118ـ119) این جزوۀ قرآنی از آیۀ دوازدهم سورۀ نساء آغاز و به آیۀ هفتم سورۀ توبه ختم می‌شود،10

اطلاع جزئی‌تری از مشخصات این نسخه در اختیار نداریم، با توجه به پراکندگی برگه‌ها در این نسخه (از نساء تا توبه)، اگر این نسخه نیز 16 سطری باشد، می‌تواند نامزد مناسبی برای بررسی و الحاق به نمونه‌های 5، 6، 7 و 8 در همین مقاله باشد (بنگرید به پانویس 6 در همین مقاله).

و دستخط حسن بن عباس الصفوی بهادرخان و اسماعیل الموسوی الحسینی بهادرخان، مشعر بر زیارت این جزء، در آن ثبت است: «لقد تشرف بزیارة هذا المصحف الشریف المبارک حسن بن عباس الحسنی الصفوی بهادرخان. قد تشرف بزیارة هذا التحریر شریف المبارک (کذا) اسماعیل الموسوی الحسینی الصفوی بهادرخان فی سبع و عشر دفاتیر فی شهر رجب سنۀ ٩؟ (که تاریخ تحریر در وصّالی از بین رفته است)». در میان نمونه‌های فوق، این تنها موردی است که در آن، عبارت عربی با صیغۀ غایب (تشرف یافت)، و نه با صیغۀ متکلم (تشرف یافتم) به‌کار رفته است.

ارزیابی و تحلیل ترقیمه و امضا در قرآن‌های فوق
با آنکه اصل نسخه‌های قرآنی فوق‌الذکر به خط کوفی اغلب دارای اصالت و ارزش تاریخی‌اند، و کتابت برخی از آنها می‌توان به قرون دوم تا چهارم هجری نسبت داد، نکات شواهد متعددی در اسناد فوق، به روشنی ما را به جعلی بودن انتساب این قرآن‌های کهن به ائمه علیهم السلام و زیارت شاه اسماعیل اطمینان می‌بخشد. علاوه بر موارد جزئی درخصوص هر یک از نسخه‌ها که در بالا گذشت، ذیلاً به برخی نکات دیگر اشاره می‌کنم.

1. در تمام نسخه‌ها تفاوت روشنی میان دستخط کاتب متن قرآن و دستخط کاتب رقم الحاقی وجود دارد. این نکته بسیار مهم است که با وجود تفاوت دستخط کوفی در این برگ‌های قرآنی، عبارت «کتبه حسین بن علی» در تمامی نسخه‌ها به یک صورت واحد نوشته شده است.

2. صفحات حاوی رقم الحاقی در قرآن‌های فوق چند ویژگی مشترک دارند. به‌جز قرآن ش 3382 در آستان قدس رضوی (منسوب به امام حسین(ع))، در سایر موارد، بخشی از انتهای برگه حاوی آیات قرآن پاک شده و به جای آن نام کاتب (اسم امام(ع)) افزوده شده است. در قرآن ش 3382، این کار تماماً در پشت برگه و بدون پاک کردن بخشی از آیات قرآن صورت گرفته است. مکان الحاق نام کاتب در تمام نسخه‌ها غریب است. به‌جز نسخۀ 1586 در آستان قدس رضوی، در دیگر نسخه‌ها، هنگام الحاق نام امام به عنوان کاتب، سورۀ موجود در آن صفحه به اتمام نرسیده است. حتی در برخی نمونه‌ها (مثلاً در نسخۀ کتابخانۀ ملک، ش 10، و نسخۀ کریستیز 1998)، پیش از اتمام آیه، نام امام در وسط آیه افزوده شده است.

3. برخی شواهد در نسخه‌ها نشان می‌دهد جاعل چندان بهره‌ای از علم و دانش با خود ندارد. وی جملات عربی را مکرراً غلط می‌نویسد و یا اصطلاحات و حتی روایاتی را از خود جعل می‌کند. اصطلاح دفاتیر، اصطلاحی غریب و در سیاق کنونی، تقریباً بی‌معنا و بدون کاربرد است. مراد نویسندۀ یادداشت زیارت (منسوب به شاه اسماعیل) این بوده است که نسخۀ مذکور فلان تعداد برگه دارد. درواقع وی دفتر را به معنای برگه به‌کار برده است. همچنین ذکر روایتی بی سند و مجعول از پیامبر اکرم (ص) در پای برخی از این نسخه‌ها با مضمونِ «القرآن مع الحسین و حسین مع القرآن» نشان از ناآگاهی جاعل در انتخاب صحیح روایت برای افزایش ارزش بهای مادی نسخه‌ها دارد. دقت در برگۀ آخر حراج بُنهامز، 1993 (نک. تصویر ش 6) نشان می‌دهد نویسندۀ این روایت جعلی دقیقاً همان نویسندۀ یادداشت زیارت شاه اسماعیل است که در سایر نسخه‌ها (مثلاً آستان قدس رضوی، نسخۀ 3382 و کاخ گلستان، نسخۀ 1037)، این روایت جعلی را با خطی متفاوت در سمت دیگر برگه نوشته است (نک. تصاویر ش 1 و 3).11

جاعل تنها در یکی از نسخه‌ها (حراج کریستیز، 1998) اصل این روایت جعلی و خودساخته‌اش را به نحوی صحیح، اما با ادبیاتی کاملاً غلط چنین نوشته است: «قال رسول الله صلی الله علیه و آله: القرآن مع العلی [کذا!] و علی مع القرآن.» این روایت در مصادر شیعه و سنی قدیم ذکر شده است و جاعل، دست کم در سه نسخۀ دیگر، لفظ علی را با حسین عوض کرده است. برای روایت صحیح در مصادر شیعی و سنی نک.: الشیخ المفید، ص 418؛ الشیخ الطوسى، ص 460؛ الطبرانی، ج 2/28؛ الحاکم النیسابوری، 3/134.

4. تاریخ امضای شاه اسماعیل در پای این برگه‌های قرآنی متفاوت است. در برخی موارد، تاریخی برای کتابت عرضِ دید یا زیارت ذکر نشده (مثلاً نسخۀ 1046 کاخ گلستان) و در برخی موارد نیز ناخوانا شده است (مثلاً نسخۀ 1586 آستان قدس رضوی). اما در سایر موارد، تاریخ ذکر شده، غالباً با زمان حکومت شاه اسماعیل و اساساً با دوران حیات وی سازگار نیست. مثلاً در نسخۀ 3382 آستان قدس رضوی، تاریخ 861 هجری، در نسخۀ ش 10 کتابخانه و موزۀ ملک، تاریخ 984 هجری، در نسخۀ 1041 کاخ گلستان، تاریخ 981 هجری ذکر شده است. در تاریخ نخست، شاه اسماعیل به دنیا نیامده و در تاریخ‌های دوم و سوم قطعاً از دنیا رفته است.12

مراد کاتب از "اسماعیل" در این موارد، نمی‌تواند شاه اسماعیل دوم (943ـ984 قمری)، فرزند شاه طهماسب باشد که تنها یک سال و نیم حکومت کرده است، چراکه وی به عکس شاه اسماعیل اول (موسس سلسله صفویه)، هیچ‌گاه بهادرخان خوانده نشده، و چنین مهری از وی شناخته شده نیست. برای دو نمونه از سکه‌های ضرب شده در دوران شاه اسماعیل دوم، نک. رابینو، 1353، pl. 6، ش 133 و 134. در متن یکی آمده است: «زمشرق تا به مغرب گر امام است /علی و آل او ما را تمام است» و در دیگری نام شاه اسماعیل دوم چنین ضرب شده است: «السلطان العادل ابوالمظفر شاه اسمعیل بن طهماسب شاه الصفوی خلد الله ملکه» (Rabino, 1945, p. 31)

5. هیچ سندی موجود نیست که شاه اسماعیل خود را در جایی با این القاب پرطمطراق و متملّقانه خوانده باشد، به ویژه اگر در هنگام تشرف به محضر قرآن یا نسخه‌ای منسوب به ائمه علیهم السلام باشد. آثار برجای مانده از وی و سایر شاهان صفوی درست عکس این امر را نشان می‌دهد. فی‌المثل مکتوبات و آثار برجای مانده از شاه عباس در هنگام وقف قرآن‌های مشابه در آستان قدس رضوی یا بقعۀ شیخ صفی بسیار متواضعانه است. بنابراین در 10 نمونه از امضاهای منسوب به شاه اسماعیل با گونه‌ای زمان‌پریشی (anachronism) مواجهیم که در آن، چیزی به زمان یا دوره‌ای نسبت داده شده که اساساً نمی‌توانسته است در آن دوره وجود داشته باشد.

6. جملاتی که از زیارت شاه اسماعیل حکایت می‌کند، در تمامی نسخه‌ها با عبارتی ناصحیح و نازیبا نوشته شده است. در جایی که شاه اسماعیل خود کاتب و خوشنویس بوده و نمونه‌هایی از خط وی در برخی کتابخانه‌ها از جمله در کتابخانۀ مرکزی دانشگاه استانبول، مجموعۀ IUK. FY. 1422، و کتابخانۀ دولتی مونیخ، نسخۀ شمارۀ Cod. pers. 431 موجود است، انتساب این «عرضِ دید» با چنین عبارات متملّقانه و خطی متفاوت به وی (با صیغۀ تشرَّفتُ) بسیار بعید می‌نماید. در یک نمونۀ از دستخط شاه اسماعیل، امضای شاه اسماعیل در پایان نسخۀ مائة کلمة (کتابخانۀ دولتی مونیخ، نسخۀ شمارۀ Cod. pers. 431) چنین است: «حرره العبد اسمعیل بن حیدر الحسینی غفر اللّه له». این نمونه نیک نشان می‌دهد که نویسندۀ جملاتِ تشرّف و زیارت در قرآن‌های یادشده در بالا، شاه اسماعیل نمی‌تواند باشد، بلکه جاعلی احتمالاً برای بالا بردن ارزش نسخه و طبیعی نشان دادن آن، چنین عباراتی را افزوده است.

7. با وجود ادله و شواهد فراوان بر احتمال جعل ترقیمه و امضا، اگر بخواهیم آنها را اصیل بدانیم، این پرسش جدی همچنان باقی می‌ماند که نسخه‌های فوق از زمان شاه اسماعیل تاکنون در کجا بوده‌اند و چرا از سوی شاه اسماعیل یا دیگر سلاطین صفوی، افشاری، زندی و قاجار در هیچ جا وقف نشده‌اند؟ تمامی این 10 قطعۀ کوفی قرآنی تا چند دهه قبل، در اختیار فرد یا افرادی گمنام بوده و طی بیست تا هشتاد سال اخیر از سوی موزه و کتابخانه‌هایی چون گلستان، ملک، و آستان قدس رضوی خریداری شده‌ یا در حراج‌های سه دهۀ اخیر در لندن به مجموعه داران خصوصی فروخته شده است. آخرین آنها 8 برگ موجود در آستان قدس رضوی به شمارۀ 3382 است که یک دهه قبل، در اسفند 1386 پس از اهدا یا خریداری از مالکش، از سوی مقام معظم رهبری وقف کتابخانۀ آستان قدس شده است.

8. مهر منسوب به شاه اسماعیل با سجع «هو/ الملک لله» یا «هو/ الملک لله الواحد» را نیز باید در شمار مهرهای جعلی بدانیم. با توجه به رواج جعل مهرهای عالمان، بزرگان و سلاطین، پذیرفتن جعل در مهر انتسابی به شاه اسماعیل بسیار آسان می‌شود، به‌ویژه آنکه در هیچ سندی، این مهر دیده نشده و متن آن نیز گزارش نشده است. مروری بر شمار فراوان مهرهای دوره‌های صفوی، قبل و بعد از آن نشان می‌دهد که اساساً مهر بدون نام در این دوره، آن هم از شاهان و امرا وجود نداشته است. از این رو، ذکر نام پادشاه یا اشاره‌ای به نام وی در مهر امری لازم می‌نموده است. نمونه‌های متعدد مهرهای شاه طهماسب، شاه عباس و شاه سلیمان گواه خوبی بر این امر است. 13

به این منظور، و نیز در خصوص پدیدۀ جعل در مهرهای سلاطین، مروری بر نمونه‌های مختلف مهرهای سلاطین اسلامی به ویژه در دوران صفوی در کتاب‌های زیر سودمند است: نخست باید از محمدصادق میرزا ابوالقاسمی یاد کنم که در آغاز کتاب خود (آداب مهرنویسی در دورۀ اسلامی: از ایلخانان تا پایان قاجاریه، تهران: انتشارات سازمان اسناد و کتابخانۀ ملی ایران، 1394)، سیری تقریباً جامع بر پیشینۀ تحقیقات صورت گرفته در این خصوص انجام داده است (ص 7ـ23). دوم اثر مهم جهانگیر قائم‌مقامی، با عنوان مقدمه‌ای بر شناخت اسناد تاریخی، (تهران: انتشارات انجمن آثار ملی، 1350، به‌ویژه ص 347ـ409) است. سوم کتاب آقای محمدعلی کریم‌زاده تبریزی، با عنوان مهرها، طغراها و فرمان‌های پادشاهان ایران (لندن: مؤلف، 1385)، و نهایتاً کتاب مهم یاسنت لویی رابینو (دی بورگوماله) با عنوان سکه‌ها، نشان‌ها و مهرهای پادشاهان ایران (1500ـ1941) که به دلیل دسترسی‌اش به اسناد موجود در آرشیو، موزه و کتابخانۀ بریتانیا، مبنای پژوهش بسیاری از محققان بعدی بوده است.
Hyacinth Louis Rabino di Borgomale, Coins, Medals and Seals of the Shahs of Iran (1500-1941), Hertford: [S. Austin], 1945.

اثر تکمیل شدۀ رابینو که چندی بعد انتشار یافت، با عنوان آلبوم سکه‌ها، نشانها و مهرهای پادشاهان ایران (از سال ۱۵۰۰ تا ۱۹۴۸ میلادی)، به اهتمام محمد مشیری (تهران: مٶسسۀ‌ سکه‌شنا‌سی‌ ایران‌ با همکاری انتشارات امیرکبیر، 1353) بازچاپ شده است. این کتاب مترجَم درواقع حاوی متن اصلی کتاب رابینو است، همراه با مقدمه‌ای به فارسی، نمایه‌های مختلف و تذکر چند اشتباه مولف اصلی. مشخصات کتاب اصلی رابینو چنین است:
Hyacinth Louis Rabino di Borgomale, Album of Coins, Medals and Seals of the Shahs of Iran, 1500-1948, Oxford: C. Batey, 1951.
مزیت این کتاب اخیر افزودن نمونه تصاویر متعدد سکه‌های دورۀ صفوی در آن است. دو کتاب پنجم و ششم که بیشتر به گردآوری و تکمیل آثار گذشته پرداخته‌اند، عبارتند از: صغری اسماعیلی، پژوهشی در سکه‌ها و مهرهای دورۀ صفوی، تهران: سازمان میراث فرهنگی، پژوهشکده زبان و گویش، 1385. و محمدجواد جدی، دانشنامۀ مهر و حکاکی در ایران، تهران: فرهنگستان هنر جمهوری اسلامی ایران، مؤسسۀ تا‌لیف‌، ترجمه‌ و نشر آثا‌ر هنری "متن‌"، کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، 1392.

در مورد شاه اسماعیل، اسناد باقی مانده از مهرهای وی نشان می‌دهد که انتساب سه مهر مختلف به او، از احتمال بسیار بالایی برخوردار است که شواهد دو نمونۀ نخست آن نیز در اختیار است. نخست مهری گلابی شکل حاوی عبارتی طولانی و باحروف ریز: «اللهم صل علی محمد مصطفی و علی مرتضی و حسن رضی و حسین شهید کربلا، زین العابدین، محمد باقر، جعفر صادق، علی بن موسی رضی، موسی کاظم، محمدتقی، علی نقی، حسن عسکری، محمد مهدی. العبد اسمعیل بن حیدر الصفوی 914»14

مشابه این صلوات در برخی مهرهای شاه طهماسب، شاه عباس، شاه عباس دوم، شاه صفی اول، شاه سلیمان و شاه حسین صفوی نیز آمده است. نک. جهانگیر قائم‌مقامی، «مهرها، طغراها و توقیع‌های پادشاهان ایران از ایلخانان تا پایان قاجاریه»، مجله بررسی‌های تاریخی، ش 20 و 21، خرداد تا شهریور 1348، ص 123ـ162.

(نک. قائم مقامی، 1350، ص 358؛ نیز تصویر ش 11 در همین مقاله). نمونۀ دوم مهری با سجع فارسی زیر است: «بود مهر علی و آل او چون جان مرا در بر/ غلام شاه مردان است اسماعیل بن حیدر ۹۱۷». این مهر در آغاز تمام 30 جزء از نسخۀ قرآنی محفوظ در موزۀ ملی ایران به شمارۀ 20405 خورده است (نک. تصویر ش 12). نسخۀ یادشده که چندین قرن در بقعۀ شیخ صفی در اردبیل قرار داشته و از سال 1316 به موزۀ ایران باستان (اکنون در موزۀ دوران اسلامی) انتقال یافته، درواقع نسخه‌ای از قرآن به خط نسخ احتمالاً از قرن نهم است. همچنین عبدالحسین نوایی (ص 106ـ110) همین مهر را در پای سندی از فرمان شاه اسماعیل (به تاریخ 918 هجری) خطاب به مشرف خزانه، خواجه کمال‌الدین ابوالفتح فرزند خواجه جلال الدوله گزارش می‌کند. موضوع نامه، واگذاری روستای ویسن از توابع گلپایگان به خواجه کمال‌الدین و معاف داشتن او از کلیه مالیات‌هاست (برای خوانش دقیق‌تر متن نامه نک.: ملکه ملک‌زاده بیانی، ص 143ـ147). نمونۀ سوم همان سجع قبلی با اندکی تفاوت است که حسینی فسائی (فارس‌نامۀ ناصری، 1/368) در قرن سیزدهم هجری، نقش این مهر را چنین حکایت می‌کند: «بر تاج مهر شاهی "یا الله" نهادند و در دایرۀ خالی آن، "غلام شاه مردان، اسمعیل بن حیدر" و در کنارۀ آن دایره‌ی: این بیت: چرخ بر دوش کشد غاشیۀ شاهی ما/ گر کند بدرقۀ لطف تو همراهی ما.» (برای دو نمونۀ دیگر از مهرهای منسوب به شاه اسماعیل، نک. جدی، ص 393؛ و برای نمونه‌های متعددی از سکه‌های ضرب شده با نام شاه اسماعیل، نک. رابینو، تابلوهای 1ـ4).

9. در جایی که شاهان صفوی چون شاه عباس و شاه طهماسب مالک و واقف انبوهی قرآن کهن کوفی (منسوب یا غیر منسوب) بوده و هیچ‌یک یادداشت زیارت بر این نسخه‌ها ننوشته‌اند، منطقی نیست که حاکمی مقتدر چون شاه اسماعیل صفوی قرآن‌هایی کهن (و به خط ائمه علیهم السلام) را تنها زیارت کند؛ به این معنا که این نسخه‌ها به وی اهدا نشود و او واقف هیچ‌یک از آن‌ها نباشد. یادداشت‌های عرضِ دید و زیارت که نمونه‌های فراوان آن در قرون اخیر بر روی قرآن‌های وقفی در اماکن مختلف می‌یابیم، تقریباً همگی از سوی آخرین حاکمان صفوی، شاهان قاجار، امرای ایشان و عالمان متأخر از دوران صفویه ثبت شده است. می‌توان گفت جعل ناشیانۀ یکی از این زیارت‌ها برای نخستین پادشاه صفوی در آغاز قرن دهم هجری، نوعی ناهمزمانی تاریخی یا زمان‌پریشی (anachronism) را همراه آورده است. همچنین نباید از یاد برد که نسخه‌های کوفی مورد بحث در این مقاله همگی تبار عراقی، شامی و احتمالاً مصری دارند. یکی از مهم‌ترین عوامل فراوانی این نمونه از قرآن‌های کوفی قدیمی در ایران، مهاجرت علمای جبل عامل به ایران (پس از دوران شاه اسماعیل) و انتقال این دسته از قرآن‌ها به ایران می‌تواند باشد که پس از آن، از سوی سلاطین صفوی وقف اماکن مقدسه شده‌اند. از همین رو، با وجود تعداد فراوان قرآن‌های کوفی وقف شده از سوی شاه طهماسب، شاه عباس، و دیگران، امضا یا وقف نامۀ شاه اسماعیل را در پای هیچ‌یک از نسخه‌های کهن قرآنی در آستان قدس رضوی یا موزه ملی ایران (برگرفته از آثار بقعۀ شیخ صفی در اردبیل) نمی‌یابیم.

10. سرانجام آنکه، کلید نهایی این معمای جعل را باید در نسخۀ Minutoli 296 از کتابخانۀ دولتی برلین یافت. در این نسخه که احتمالاً در گذشته در ترکیۀ عثمانی قرار داشته، امضایی دالّ بر انتساب آن به خلیفۀ سوم، عثمان بن عفان یافت می‌شود و فردی عادی از سرداران عثمانی در 1270 قمری آن را زیارت و امضا و مهر کرده است. این امر یعنی الحاق نام عثمان به عفان به نسخه‌های قرآنی کهن در جهان اسلام امری مکرّر و باسابقه بوده است.15

انتساب خط برخی قرآن‌های کهن به خلیفۀ سوم امری بسیار رایج بوده و سبب شده است اکنون نسخه‌های متعددی در جای جای جهان منسوب به خط عثمان بن عفّان داشته باشیم که برخی از آن‌ها (مانند نسخۀ قرآنِ نِگِل در روستایی به همین نام در کردستان ایران) به وضوح شواهد کتابتی در قرون چهارم یا پنجم دارند. برخی نمونه‌های قدیمی کوفی منسوب به عثمان بن عفّان اکنون در کتابخانه‌های توپقاپی سرای (استانبول)، موزۀ هنرهای ترک و اسلام (استانبول)، کتابخانۀ ابن‌سینا (بخارا) و موسسۀ بیرونی برای مطالعات شرق‌شناسی (تاشکند)، کاتالانگر (ازبکستان)، موسسۀ مطالعات شرق‌شناسی (سن‌پترزبورگ) و دارالکتب المصریة (قاهره) نگه‌داری می‌شود.

احتمالاً فردی دیگر که این نسخه و امضای انتهایی آن را دیده، برای بالا بردن ارزش مادی و معنوی دیگر تکه‌های قرآن‌های کوفی خود، انتساب به خط امامان شیعه را در جای جای برگه‌های خود افزوده است. جالب آنکه سه مورد از این جعل ترقیمه در برگه‌های دیگر متعلق به همان نسخۀ Minutoli 296 از کتابخانۀ دولتی برلین روی داده است. وی سپس برای افزودن ارزش بیشتر، با الگو گرفتن از زیارت «سلیمان الابدال»، زیارتِ یکی از پادشاهان معروف صفوی یعنی شاه اسماعیل را در پای تمام این برگه‌ها افزوده است. از آنجا که وی نمونه‌های متعدد قرآن کوفی منسوب به ائمه را با وقف‌نامه‌های سلاطین بعدی صفویه چون شاه عباس و شاه طهماسب در مشهد و اردبیل می‌شناخته است، کوشیده است بی‌آنکه شاه اسماعیل را واقف نسخه‌ای از قرآن کند، وی را تنها زائر و یادداشت نویس این نسخه‌ها قلمداد کند.

فهرست منابع:

قرآن کریم، نسخۀ ش 1586 در آستان قدس رضوی منسوب به امام رضا(ع).
ــــــــــ ، نسخۀ ش 20504 در موزۀ ملی ایران.
ــــــــــ ، نسخه‌های منسوب به امام حسین(ع) در موزۀ کاخ گلستان به شماره‌های 1037، 1041، 1046.
ــــــــــ ، نسخۀ ش 10 در موزه و کتابخانۀ ملک منسوب به امام حسن(ع).
ــــــــــ ، نسخۀ ش 3382 در آستان قدس رضوی منسوب به امام حسین(ع).
ــــــــــ ، نسخۀ ش 1201 در آستانه مقدسه حضرت معصومه(س).
ــــــــــ ، نسخۀ ش Smith-Lesouëf 194 در کتابخانۀ ملی فرانسه، منسوب به امام رضا(ع).
ــــــــــ ، نسخۀ ش Minutoli 296 در کتابخانۀ دولتی برلین.
ــــــــــ ، نسخۀ ش Yahuda Ms.Ar.968 در کتابخانۀ ملی اسرائیل.
ــــــــــ ، برگه‌های ارائه شده در حراج کریستیز (لندن، 13 اکتبر 1998) کالای ش 11، منسوب به امام حسین(ع).
ــــــــــ ، برگه‌های ارائه شده در حراج کریستیز (لندن، 12 اکتبر 1999)، کالای ش 6، منسوب به امام حسین(ع).
ــــــــــ ، برگه‌های ارائه شده در حراج بنهامز (لندن، 20 اکتبر 1993)، کالای شمارۀ 133، منسوب به امام حسین(ع).
ــــــــــ ، برگه‌های ارائه شده در حراج کریستیز (لندن، 11 ژوئن 1986)، کالای شمارۀ 54.
اسماعیلی، صغری. پژوهشی در سکه‌ها و مهرهای دورۀ صفوی، تهران: سازمان میراث فرهنگی، پژوهشکده زبان و گویش، 1385.
جدی، محمدجواد. دانشنامه مهر و حکاکی در ایران، تهران: فرهنگستان هنر جمهوری اسلامی ایران، مؤسسه‌ تا‌لیف‌، ترجمه‌ و نشر آثا‌ر هنری "متن‌"، کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، 1392.
الحاکم النیسابوری، محمد بن عبدالله. المستدرک علی الصحیحین، تصحیح مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت: دارالکتب العلمیة، 1411ق.
حسینی فسائی، میرزا حسن. فارس‌نامۀ ناصری، تصحیح منصور رستگار فسائی، تهران: امیرکبیر، 1378.
رابینو (دی بورگوماله)، یاسنت لویی. آلبوم سکه ها، نشانها و مهرهای پادشاهان ایران (از سال ۱۵۰۰ تا ۱۹۴۸ میلادی)، به اهتمام محمد مشیری، تهران: مٶسسۀ سکه‌شنا‌سی‌ ایران‌ با همکاری انتشارات امیرکبیر، 1353.
الشیخ الطوسى، محمد بن الحسن‏، الأمالی، قم: دار الثقافة، 1414ق.
الشیخ المفید، محمد بن محمد بن النعمان، الجمل و النصرة لسید العترة فی حرب البصرة، تصحیح علی میرشریفی، قم: کنگره شیخ مفید، 1413ق.
الطبرانی، أبوالقاسم سلیمان بن أحمد، الروض الدانی (المعجم الصغیر)، تصحیح محمد شکور محمود الحاج أمریر، بیروت: المکتب الإسلامی، چاپ اول، 1405ق.
قائم مقامی، جهانگیر. «مهرها، طغراها و توقیع‌های پادشاهان ایران از ایلخانان تا پایان قاجاریه» مجله بررسی‌های تاریخی، ش 20 و 21، خرداد تا شهریور 1348، ص 123ـ162.
قائم‌مقامی، جهانگیر. مقدمه‌ای بر شناخت اسناد تاریخی، تهران: انتشارات انجمن آثار ملی، 1350.
کریم‌زاده تبریزی، محمدعلی. مهرها، طغراها و فرمان‌های پادشاهان ایران، لندن: مؤلف، 1385.
کریمی‌نیا، مرتضی. «قرآن منسوب به خط امام رضا(ع) در آستان قدس رضوی و تکمله‌های آن: مقایسه‌ای میان نسخۀ 1586 و نسخۀ 4354الف و چند برگۀ قرآنی در حراج‌های لندن»، آینه میراث، سال پانزدهم، ش 60، (بهار و تابستان 1396)، ص 31ـ70.
مدیرشانه‌چی، کاظم. «نسخه‌های کهن قرآن مجید»، مجله مشکوة، ش 4 (بهار 1363)، ص 96ـ127.
ملک‌زاده بیانی، ملکه. «دو فرمان از الوند میرزا آق قویونلو و شاه اسمعیل صفوی»، مجله بررسی‌های تاریخی، ش 65، مهر و آبان 1355، ص 127ـ 166.
میرزا ابوالقاسمی، محمدصادق. آداب مهرنویسی در دورۀ اسلامی: از ایلخانان تا پایان قاجاریه، تهران: انتشارات سازمان اسناد و کتابخانۀ ملی ایران، 1394.
نوایی، عبدالحسین. شاه اسمعیل صفوی: اسناد و مکاتبات تاریخی همراه با یادداشتهای تفصیلی، تهران: بنیاد فرهنگ ایران، 1347.

Hyacinth Louis Rabino di Borgomale, Coins, Medals and Seals of the Shahs of Iran (1500-1941), Hertford: [S. Austin], 1945.
Hyacinth Louis Rabino di Borgomale, Album of Coins, Medals and Seals of the Shahs of Iran, 1500-1948, Oxford: C. Batey, 1951.