چکیده
قرآن‌های منسوب به دستخط امامان شیعه(ع) مجموعه‌ای از قدیم‌ترین مصاحف قرآنی در جهان اسلام و به‌ویژه ایران را تشکیل می‌دهند. بیشتر این مصاحف اکنون در کتابخانه‌ها و موزه‌های ایران، و پس از آن در عراق، ترکیه، مصر، یمن، هند، و برخی کشورهای اروپایی چون انگلستان و آلمان نگهداری می‌شوند. مقالۀ حاضر به بررسی کلی ویژگی‌های یکی از نسخه‌های قرآن منسوب به امام علی بن موسی الرضا(ع) به شمارۀ 1586 می‌پردازد و نشان می‌دهد که پاره‌های دیگر این اثر که سال‌ها پیش از عراق به ایران منتقل، و وقف حرم رضوی شده، در نسخه‌ای دیگر در همان کتابخانه (به شمارۀ 4354) و نیز در چند مجموعۀ شخصی در خارج از ایران (ارائه شده در حراج‌های لندن) وجود داشته است، و این آثار، در واقع، مکمّل یکدیگرند. همچنین شباهت‌هایی آشکار میان امضای الحاقی موجود در این قرآن و ترقیم 9 نسخۀ قرآنی دیگر در ایران و سایر کشورها وجود دارد. بررسی متن هر دو نسخه نشان می‌دهد که کاتب نسخه، متن قرآن را ـ احتمالاً در نیمۀ دوم قرن دوم یا نیمۀ نخست قرن سوم ـ مطابق مکتب بصری کتابت کرده است؛ چه، بررسی مواضع خاص مربوط به جدول اختلاف قرائات و نیز نظام عَدُّ الآی (شمارش آیات قرآن) در این نسخه بیشترین شباهت را به کتابت بصری نشان می‌دهد. این متن که در اصل بدون نقطه بوده، بعدها به دست افرادی دیگر نقطه‌گذاری و اعراب‌گذاری شده است، و همین نقطه‌گذاری منجر به راه یافتن برخی اشتباهات قرائتی و نیز شماری اختلاف قرائات در آن شده است.

کلیدواژه‌ها: مصاحف کوفی، کتابخانۀ آستان قدس رضوی، قرآن امام رضا(ع)، کتابت
قرآن، تاریخ قرآن، قرآن شمارۀ 1586

مقدمه
دست‌کم در نُه نسخه از قطعه‌ها و مصاحف قرآنی موجود در ایران و جهان، نشانه‌هایی دال بر انتساب آنها به خط امام رضا(ع) می‌توان یافت. هیچ‌یک از این مصاحف، اکنون قرآن کاملی نیستند و تنها بخش‌هایی پیوسته یا گسسته از سوره‌های مختلف در آنها باقی مانده است. به‌علاوه هیچ‌یک از این نسخه‌ها در نوعِ قلم، دستخط، جنس پوست و حتی امضای ترقیمه، شباهتی با دیگری ندارند. حتی در یک نمونۀ شگفت (نسخۀ ش Smith-Lesouëf 194 در کتابخانۀ ملی فرانسه) قرآنی به خط مغربی با قرائت ورش از نافع (متعلق به بعد از قرن چهارم) به خط امام رضا(ع) منسوب شده است (نک: ادامۀ مقاله). در این میان، نسخۀ شمارۀ 1586 در کتابخانۀ آستان قدس رضوی تنها نسخه‌ای است که امضای منسوب به امام رضا(ع) به خط کوفی در آن به چشم می‌خورد. سایر نسخه‌ها یا صرفاً دارای انتساب شفاهی‌اند، یا این انتساب در دوره‌ای بسیار متأخر به خط غیر کوفی (نسخ یا تحریری) در جایی از نسخه افزوده شده و سبب اشتهار آن به قرآن امام رضا(ع) گشته است.

مشخصات قرآن‌های یادشده
1) قرآن منسوب به امام رضا(ع) در آستانه حضرت معصومه(س) به شمارۀ 2019 به خط کوفی دارای ۷۰ ورق ۸ سطری به ابعاد ۱۴/۸×۲۲ سانتی متر با اعجام زرین و شنگرفی است. در نخستین صفحه، عبارتی به قلم تحریر نوشته شده که کتابت قرآن را به امام رضا(ع) نسبت داده است: «خط امام الانس و الجن. سور قرآنی، قطع وسط بیاضی، به خط کوفی که بر پوست آهو نوشته‌اند و می‌نماید که خط مبارک حضرت امام الجن و الانس علی بن موسی الرضا علیهم (کذا) التحیه و الثناء است. جلد تیماج معرق…». دو صفحۀ آغازین قرآن و دو صفحه پایانی آن دارای تذهیب است و سر سوره‌ها، عناوین و شماره آیات به قلم زرین نوشته شده و علامت پایان آیات نیز با گل‎های سه‌پر زرین و برخی صفحات به شکل شمسه و ترنج الوان است. قرآن شامل آیاتی از سوره‌های یونس، هود، یوسف، رعد و ابراهیم است و در مجموع ۲۰۴ آیه دارد. قرآن مذکور در تاریخ ۱۹ خرداد ۱۳۷۳ توسط سیدمحمدمهدی سادات طالقانی (از اهالی الیگودرز) وقف آستانۀ مقدسۀ حضرت معصومه(س) شده و در تاریخ ۱۱ بهمن ۱۳۷۴ در کارگاه مرمت آستانه ترمیم شده است. چند برگ دیگر از این نسخه نیز سال‌ها بعد به کتابخانۀ آستان قدس رضوی اهدا شده است.
2) قرآن منسوب به امام رضا(ع) در مرکز دایرةالمعارف انسان‌شناسی. بر روی پوست، به خط کوفی شرقی حاوی 7 برگۀ ۱۴ سطری. در ابتدای قرآن، ورقی اضافه‌شده حاوی نوشته‌ای به خط ثلث که در آن عبارتی مبنی بر انتساب کتابت قرآن به امام رضا(ع) چنین آمده است: «رُوِی اَنّ هَذَا الجُزو مِنَ القُرآنِ المَجید فِی هَذَا اللّوح المَحفوظِ قَد کتبَ صاحبُ اللّوحِ وَ القَلَم ثامِنُ قِبلَة العارِفینَ و کِتابُ اللّه النّاطِق، الرّاضی بِالقَدَر و القَضاء، السّلطان عَلی بن موسی الرضا عَلیه و عَلی آبائه السّبعَة وَ اَبنائِهِ الاَربعَة آلاف التحیةِ و الثَّناء وَ اللّه اَعلَمُ بِحَقایق الاَنباءِ».
3) قرآن منسوب به امام رضا(ع) در موزۀ رضا عباسی، تهران به شمارۀ 555؛ شامل ۸ برگۀ 14 سطری به ابعاد ۳۵×۷۰ میلی‌متر است. یک صفحه دعای قرائت و یک صفحه یادداشت نیز که بر اساس آن، کتابت قرآن به امام(ع) منتسب گردیده از ملحقات این نسخه است. رسم الخط و متن این یادداشت کاملاً مشابه قرآن پیشین در مرکز دایرةالمعارف انسان‌شناسی است. می‌توان حدس زد که پاره‌های مختلف این نسخه سال‌ها پیش، به سببی چون تقسیم میان ورّاث، از هم جدا شده و از همین رو، برای هر قسمت آن یادداشتی جداگانه‌ای افزوده‌اند. گفتنی است پارههایی دیگر از این نسخه و نسخۀ پیشین، اکنون در موزه و کتابخانۀ ملک (تهران)، کتابخانۀ ملی، و چند تک‌برگ آن در برخی موزه‌های انگلستان و آمریکا نگهداری می‌‌شود.
4) دو برگه از قرآنی منسوب به امام رضا(ع) در کتابخانۀ ملی ایران، حاوی آیاتی از قرآن کریم به خط کوفی بر روی پوست، فاقد اعجام (نقطه‌گذاری) و دارای اعراب (با دوایر قرمزرنگ). در جایی از این برگه‌ها سخنی از انتساب نرفته است. علت این انتساب، مقایسه رسم‌الخط و مشخصات کتابتی قرآن با سایر خطوط منسوب به امام رضا(ع) از سوی کارشناسان کتابخانۀ ملی ایران بوده است. ورقی از آن (به شماره ثبت ۲۱۴۱۰) شامل آیات ۳۳ لغایت ۴۳ سورۀ مبارکۀ «الزخرف» و برگی دیگر (به شمارۀ ثبت ۲۱۴۰۷) شامل آیات ۷ تا ۱۰ سورۀ مبارکۀ «مجادله» است.
5) یک برگه از قرآن منسوب به امام رضا(ع) در موزه خط و کتابت تبریز. این برگ ۲۵ سطری (یک رو) در ابعاد 9/4×5/7 سانتی‌متر است که به خط کوفی متأخر بر پوستی نخودی‌رنگ نوشته شده و دارای اعراب با شنگرف و اعجام در بعضی حروف است. انتساب این برگه به امام(ع) تنها شهرت شفاهی دارد. قرآن مذکور پس از انتقال مکرّر به صورت میراث خانوادگی، نهایتاً در سال ۱۳۸۱ از سوی موزۀ خط و کتابت تبریز (واقع در مسجد صاحب‌الأمر) خریداری و در موزه قرار داده شده است. بنا به مسموعات نگارنده، اصل این اثر چندی پیش به سرقت رفته و اکنون تنها تصویری از آن در موزه به نمایش گذاشته شده است.
6) نسخۀ شمارۀ Smith-Lesouëf 194 در کتابخانۀ ملی فرانسه. این نسخۀ قرآن به خط مغربی و با قرائت ورش از امام نافع نوشته شده و تنها حاوی سُبعِ ششم قرآن و مشتمل بر آیاتِ سورۀ نمل (از آیۀ 1) تا سورۀ صافات (آیۀ 182) است. علت انتساب این نسخه به امام رضا(ع)، عبارتی به زبان فارسی در چند موضع از آغاز و انتهای نسخه است که چنین ذکر شده است: «خط امام رضا(ع)». در یک جا همچنین ادعا شده است: «خط امام رضا بر پوست آهو؟؟» این نسخه ظاهراً سالیانی در ایران و در اختیار سلاطین صفوی بوده، چه بر روی صفحات آغازین آن یادداشتی آمده است: «بتاریخ شهر ذی‌الحجة سنۀ 1077 از دولتخانه مبارکه بیرون آورده‌اند و در کتابخانۀ سرکار خاصه جمع شد». مشابه این تعبیر که در سال نخست سلطنت شاه‌سلیمان صفوی (حک: 1077ـ1105ق) نوشته شده، در برگ آخر از نسخه‌ای دیگر (آیات الاحکام، نسخۀ ش 1210 در آستان قدس رضوی) به تاریخ ربیع‌الثانی همان سال نیز به کار رفته است.1

متن یادداشت نسخه چنین است: «بتاریخ شهر ربیع الثانی سنۀ 1077 در کتابخانۀ خاصۀ شریفه جمع شد».

متن عرض دید آن نسخه کاملاً شبیه همین قرآن است و اصلاً به خط یک نفر نوشته شده است که نشان می‌دهد در این سال، فردی در کتابخانۀ مخصوص سلطنتی (احتمالاً در اصفهان) در حال تنظیم و فهرست‌برداری بوده است.
7) قرآن شمارۀ 226 در کتابخانۀ رضا در رامپور (هند). از این قرآن تنها 9 برگۀ 16 سطری در قطع عمودی (34×21 سانتی‌متر) باقی مانده که به سبب پوسیدگی، بخش‌هایی از حاشیۀ برگه‌ها و گاه متن قرآن از دست رفته و بعدها هنگام ترمیم به صورت متن و حاشیه درآمده است. خط آن کوفی دوران متأخر است و علائم اعراب را به شیوۀ امروزی به آن افزوده‌اند. بر روی جلد آن با زرکوب تایپ شده: «قرآن شریف بخط الامام الهمام علی بن موسی الرضا(ع)» و در صفحۀ پایانی آن نیز با خط نسخ افزوده شده است: «خط علی بن موسی الرضا».
8) نسخۀ شمارۀ 11938 در کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی؛ مشتمل بر کل قرآن همراه با افتادگی‌های متعدد از میان سوره‌ها، حاوی 115 برگ 19 سطری بر روی کاغذ به ابعاد 13×22 که سطح نوشته 5/7×9 سانتی‌متر را در بر می‌گیرد. در پایان نسخه آمده است: «کتبه علی بن موسی الرضا بن جعفر الصادق بن محمد الباقر بن علی بن الحسین بن علی بن ابی طالب صلی اللّه علی سید محمّد و آله و سلم». در ابتدای مصحف در پنج برگ شرح حال امام رضا(ع) به نسخ عربی آمده و به دنبال آن در سه برگ به نستعلیق و فارسی شرح حال امام رضا(ع) آمده است. علائم و ابتدای سوره‌ها شنگرف، جلد تیماج قرمز مجدول و طلاکوب و دارای سرطبله است.
9) قرآن شمارۀ 1586 در کتابخانۀ آستان قدس رضوی. نظر به اهمیت این نسخه در کتابخانۀ آستان قدس رضوی، و شهرت انتساب آن به امام رضا(ع)، در این مقاله به معرفی و بررسی تفصیلی‌تر این نسخه خواهیم پرداخت و ضمن بیان ویژگی‌های کلی آن، پاره‌های دیگر جداافتاده از این نسخه را معرفی و بررسی خواهیم کرد.

قرآن شمارۀ 1586 در کتابخانۀ آستان قدس رضوی: توصیف کلی
نسخۀ قرآنی 1586 در کتابخانۀ آستان قدس رضوی (که اکنون در موزه نگهداری می‌شود) حاوی 27 برگ در قطع بیاضی است که صفحات آن از 1 تا 54 شماره گذاری شده‌اند. هر صفحه حاوی 16 سطر، اندازۀ برگه: 24×5/16 سانتی‌متر، و سطح نوشتۀ آن 7/17×2/12 سانتی‌متر است. نسخه از سورۀ نور، وسط آیۀ 60 آغاز می‌شود و تا سورۀ حدید، آیۀ 4، ادامه می‌یابد. سوره‌های قرآنی که در این نسخه آمده، عبارتند از: نور (24)، قصص (28)، عنکبوت (29)، روم (30)، لقمان (31)، سجده (32)، احزاب (33)، مؤمن (40)، فصلت (41)، جاثیه (45)، احقاف (46)، واقعه (56) و حدید (57)، اما تقریباً هیچ یک از این سوره‌ها کامل نیستند و به جز دو سورۀ کامل لقمان و سجده، در میانۀ بقیۀ سوره‌ها، برگه‌هایی مفقود است.
متن قرآن با خط کوفی متعلق به قرن دوم و سوم نوشته شده است. علائم نَقط و اعجام در کتابت متن آیات وجود دارد؛ اما در ادامه خواهیم دید که این نقطه‌گذاری از سوی کاتب اصلی متن صورت نگرفته است. همچنین علامت‌گذاری با رنگ قرمز برای نشان دادن اِعراب به شیوۀ ابوالاسودی نیز بدان افزوده شده است. به جز این، در دوران متأخرتر، فردی اِعراب متن قرآن را با قلمی سبزرنگ و بر اساس شیوه جدیدتر تکمیل کرده، و همه جا علامت تشدید (ـّ)، همزه (ء) و مد (آ) را به زنگار تحریر کرده است.2

این اتفاق عیناً در نسخه‌های قرآنی دیگری در کتابخانۀ آستان قدس رضوی نیز افتاده است. به این معنا که در آن نسخه‌ها نیز فردی با قلمی سبزرنگ عیناً به همین شیوه، علائم مدّ و تشدید و همزه را وارد کرده است. این نسخه‌ها عبارتند از: قرآن شمارۀ 3548، قرآن شماره 48، قرآن شمارۀ 4154، قرآن شمارۀ 2395. این امر در جزوۀ قرآنی ش 4682 نیز رخ داده است، با این تفاوت که در این مورد اخیر، اعراب‌گذار با نظم و سلیقۀ کمتری عمل کرده و کار او با ظرافت همراه نیست: وی از قلمی درشت بهره گرفته و علاوه بر تشدید و مدّ و همزه، علامت سکون را نیز وارد کرده است که آن را متفاوت از نمونه‌های دیگر می‌کند.

جلد قرآن تیماج عنابی ضربی و نوساز است.
آیات قرآن در اصل کتابت نسخه، همگی با نشانه‌هایی از هم جدا شده‌اند. سه نقطۀ مورّب بر روی هم، به نشانۀ پایان آیات به کار رفته است. بَسمله نیز آیۀ مستقل شمرده شده که این خود نشان از تعلق احتمالی نگارش آن به سبک قرآن‌نویسی دو قرن نخست دارد. با این همه، فردی که بعدها متن قرآن را به منظور تفکیک دسته‌های پنج‌تایی و ده‌تایی آیات، تخمیس و تعشیر کرده، بسمله را آیه به شمار نیاورده است. این فرد، مطابق سنت رایج از قرن دوم به بعد، برای نشان دادن تخمیس از حرف هاء (نشانۀ عدد 5 در شمارش ابجد) با رنگ زرین، و برای تعشیر نیز از شمسه‌هایی مدوّر و زرین (به شکل ترنج به زر تحریری) بهره برده است. همچنین در آغاز ‎هفت سوره، سرسوره‌هایی به زر تحریری، مزین به نقوش زرین اسلیمی، حاوی اشاره به نام سوره و تعداد آیات آن افزوده شده است. در حاشیۀ پایان برخی از این هفت سوره، خطی گره‌دار به زر تحریری کشیده شده است.
مهم‌ترین بخش نسخه، صفحۀ دوم آن، یا برگ 1پشت است: در انتهای این صفحه، پس از سطر ۱۲ که پایان سورۀ نور است، سرسوره و آیات نخست سورۀ فرقان تراشیده شده و به جای آن، عبارت «کتبه علی بن موسی» به خط کوفی نوشته شده است. این خود یکی از شگفتی‌های این نسخه است که امضای (منسوب به) کاتب آن، در میان مصحف آمده و کتابت نسخه پس از آن ادامه یافته است. در زیرِ رقم الحاقی، یادداشتی به خط نسخ حاوی این عبارت آمده است: «قد تشرّفتُ بزیارتِ هذا المصحفِ الشریفِ المبارکِ اسمعیل [الموسوی الحسینی] الصفوی بهادرخان» که به احتمال زیاد، منظور شاه اسماعیل صفوی (حک: 907ـ930 ق) است. در ادامۀ اثر مهر منسوب به شاه اسماعیل صفوی با سجع «الملک للّه الواحد» بر آن نقش بسته است.
عبارات فوق یگانه و مهم‌ترین نشانۀ انتساب خط این نسخه به امام رضا(ع) بوده است. از همین رو، در برگه‌های کاغذی افزوده شده به آغاز نسخه، یادداشتی از آیت‌اللّه سیدهادی میلانی (1273ـ1354ش) دیده می‏شود که در آن به این انتساب تصریح شده است. بنا به مفاد این یادداشت، این نسخه پیش از این، در منزل علامه سیدعلی نوری در نجف نگهداری می‌شده است تا آنکه در سال 1338 شمسی، از جانب علامه عبدالحسین امینی (1281ـ1349ش) در نجف اشرف، به منظور وقف در کتابخانۀ حرم رضوی، برای آیت‌اللّه میلانی در مشهد ارسال می‌گردد.3

مرحوم آیت‌الله میلانی چنین نوشته‌اند: «بسمِهِ جَلّت أسمائهُ، هذه سبعَة و عَشرون وَرَقاً مِنَ القُرآنِ المَجید المعنونَة بِانَّها خَطُّ مَولانا الاِمام عَلی بنِ موسی الرِّضا صَلَواتُ الله وَ سَلامُهُ عَلیهِ وَ قَد کانَت فِی النَّجفِ الاَشرفِ فِی بیتِ العَلاّمة الحجة السید علی النوری ارسلوها الی بواسطة العلامة النحریر الحُجّة الشیخ عَبدالحُسین الاَمینی صاحِب کتابِ الغَدیرِ دامَت ایامُهُ لاَجلِ أن تنتقل إلی مَکتَبَة الاِمام عَلیهِ آلافُ و التحیة و السّلام، محمد هادی الحُسینی المیلانی، جمادی الثانیة ۱۳۷۹».

اوراق مزبور در بهمن ماه ۱۳۳۸ مطابق با دوران نیابت تولیت آقای محمد مهران (1277ـ1353ش) خریداری و وقف کتابخانه شده است. از آنجا که این نسخه در دوران حکومت محمدرضا پهلوی و توسط وزیر فرهنگ آن زمان و با هماهنگی و مشارکت تولیت وقت آستان قدس رضوی خریداری و به ایران ارسال شده است، نام محمدرضا پهلوی به عنوان واقف نسخه در اسناد کتابخانه و نیز در شناسنامۀ ضمیمه شده به آغاز نسخه ذکر شده است.

نسخه‌های مشابه با قرآن 1586 از حیث رقم الحاقی
بخش الحاقی به پایان صفحۀ دوم حاوی سه عنصر است: اول عبارت «کتبه علی بن موسی» که حاکی از انتساب آن به امام رضا(ع) است. دوم یادداشت زیارت منسوب به شاه اسماعیل صفوی؛ و سوم سه مهر زیارت، از جمله مهر منسوب به شاه اسماعیل. این سه عنصر همگی در چند نسخۀ قرآنی دیگر منسوب به امامان شیعه علیهم السلام و نیز در یک نسخه منسوب به خلیفۀ سوم عثمان بن عفان دیده می‌شوند. در اینجا به نسخه‌هایی دیگر که عیناً مانند نسخۀ ش 1586، در آنها رقم الحاقی افزوده شده است، اشاره می‌کنم.
1) قرآن منسوب به امام حسن مجتبی(ع) در کتابخانه و موزۀ ملک در تهران (نسخۀ ش 10). در پایان برگ 20پشت (صفحۀ 40) همین اتفاق افتاده است. در پایان نسخه، دو سطر آخر صفحۀ 40 پاک شده است و به جای آن نوشته شده است: «کتبه حسن بن علی». در زیر این ترقیمۀ جعلی، در یادداشتی به خط نسخ چنین آمده است: «قد تشرفتُ بزیارت هذا المصحف الشریف المبارک اسمعیل الموسوی الحسینی الصفوی و هی ثمان و ثلثین دفاتیر فی سنة ؟؟» و در ادامه مهر شاه اسماعیل صفوی حاوی عبارت «هو اللّه الملک» نقش بسته است.
2) قرآن منسوب به خط امام حسین(ع) (ش 3382 آستان قدس رضوی). در اینجا نیز ابتدا با قلمی کوفی عبارت «کتبه حسین بن علی» نوشته شده و سپس یادداشت زیارت شاه‌اسماعیل صفوی چنین آمده: «هو. و قد تشرفتُ بزیارت هذا المصحف الشریف المبارک اسمعیل الموسوی الحسینی الصفوی بهادرخان و هی ثمان و ستین دفاتیر فی سنة 930». و نهایتاً نسخه ممهور به مهر شاه‌اسماعیل گشته است.
3) در قرآن منسوب به امام حسین(ع)، نسخۀ ش 1041 در کاخ گلستان نیز عیناً همین اتفاق رخ داده است. پس از پاک کردن دو سه سطر از انتهای آخرین برگ، و الحاق عبارت «کتبه حسین بن علی» یادداشت زیارت به خط ثلث چنین کتابت شده است: «هو. و قد تشرفتُ بزیارت هذا المصحف الشریف المبارک اسمعیل الموسوی الحسینی الصفوی بهادرخان و هی سبع و عشر دفاتیر سنة 1081؟؟». در میان چند مهر در پای این برگه، مهر «هو اللّه الملک الواحد» نیز آمده است.
4 و 5) برگه‌های فروخته شده در دو حراج بُنهامز، 20 اکتبر 1993، کالای شمارۀ 133، و حراج کریستیز، 13 اکتبر 1998، کالای شمارۀ 11. هر دو 16 سطری، حاوی سوره‌های مختلف و منسوب به امام حسین(ع)‌اند.4

http://www.christies.com/lotfinder/Lot/quran-section-near-east-or-north-africa-1318174-details.aspx

در اینجا مشابه همین امضا و مهر زیارت یافت می‌شود: در مورد اول (بُنهامز 1993)، دو سطر انتهایی برگه پاک شده و در انتهای سطر عبارت «کتبه حسین بن علی» افزوده شده و سپس با خط نسخ چنین آمده است: «قد تشرفتُ بزیارت هذا المصحف الشریف المبارک اسمعیل الموسوی الحسینی الصفوی بهادرخان و هی سبع و عشر دفاتیر قال رسول اللّه صلی اللّه علیه و آله و سلم القرآن مع الحسین و حسین مع القرآن». در ادامه مهر «الملک للّه الواحد» نقش بسته است.
6) 12 برگ فروخته شده در حراج کریستیز، 12 اکتبر 1999، کالای ش 6 حاوی 14 سطر در هر صفحه که در انتهای برگ آخر پس از پاک کردن چند سطر، علاوه بر افزودن امضای منسوب به امام حسین(ع)، مجددا به خط ثلث چنین نوشته شده است: «قد تشرفتُ بزیارت هذا المصحف الشریف اسمعیل الموسوی الحسینی الصفوی بهادر خان و هی سبع و عشر دفاتیر».
7) جزوی از قرآن در ده برگ بر روی پوست آهو که در تملک استاد محمود فرخ خراسانی بوده است. بنا به گفتۀ شادروان کاظم مدیرشانه‌چی (مقالۀ «نسخه‌های کهن قرآن مجید»، 118ـ119) این جزء از آیه دوازدهم سورۀ نساء آغاز و به آیۀ هفتم سورۀ توبه ختم می‌شود، و دستخط حسن بن عباس الصفوی بهادرخان و اسماعیل الموسوی الحسنی بهادرخان، مشعر بر زیارت این جزء، در آن ثبت است: «لقد تشرف بزیارة هذا المصحف الشریف المبارک حسن بن عباس الحسنی الصفوی بهادرخان. قد تشرف بزیارة هذا التحریر شریف المبارک (کذا) اسماعیل الموسوی الحسنی الصفوی بهادرخان فی سبع و عشر دفاتیر فی شهر رجب سنۀ ٩؟ (که تاریخ تحریر در وصّالی از بین رفته است)».
8) قرآن ش 1037 در کاخ گلستان (تهران) حاوی 14 سطر در صفحه به خط کوفی که در صفحۀ پایانی آن، ضمن انتساب نسخه به خط امام حسین(ع)، مجدداً عبارتی دال بر زیارت شاه‌اسماعیل به این صورت ذکر شده است: «قد تشرفتُ بزیارت هذه التحریر [کذا] المصحف الشریف المبارک اسمعیل الحسینی الموسوی الصفوی بهادرخان و هی سبعون و ثمان دفاتیر فی شهر شعبان المعظم سنة ؟؟». و در ادامه مهر «الملک للّه الواحد» نقش بسته است.
9) قرآن ش 1046 در کاخ گلستان (تهران) حاوی 9 سطر در صفحه به خط کوفی که در صفحه پایانی آن ضمن انتساب نسخه به خط امام حسین(ع)، مجدداً عبارتی دال بر زیارت شاه‌اسماعیل به این صورت ذکر شده است: «هو. قد تشرفتُ بزیارت هذا المصحف الشریف المبارک اسمعیل الموسوی الحسینی الصفوی.» و در ادامه در ادامه مهر «الملک للّه الواحد» نقش بسته است.
صفحات حاوی رقم الحاقی در قرآن‌های فوق چند ویژگی مشترک دارند. به‌جز قرآن ش 3382 در آستان قدس رضوی (منسوب به امام حسین(ع))، در سایر موارد، بخشی از انتهای برگه حاوی آیات قرآن پاک شده و به جای آن نام کاتب (اسم امام(ع)) افزوده شده است. در قرآن ش 3382، این کار تماماً در پشت برگه و بدون پاک کردن بخشی از آیات قرآن صورت گرفته است.
در تمام این نسخه‌ها تفاوت روشنی میان دستخط کاتب متن قرآن و دستخط کاتب رقم الحاقی وجود دارد.
مکان الحاق نام کاتب در تمام نسخه‌ها غریب است. به‌جز نسخۀ 1586 در آستان قدس رضوی، در دیگر نسخه‌ها، هنگام الحاق نام امام به عنوان کاتب، سورۀ موجود در آن صفحه به اتمام نرسیده است. حتی در برخی نمونه‌ها (مثلاً در نسخۀ کتابخانۀ ملک، ش 10، و نسخۀ کریستیز 1998)، پیش از اتمام آیه، نام امام در وسط آیه افزوده شده است.
جملاتی که از زیارت شاه‌اسماعیل حکایت می‌کند، در تمامی نسخه‌ها با عبارتی ناصحیح و نازیبا نوشته شده است. در جایی که شاه‌اسماعیل خود کاتب بوده و نمونه‌هایی از خط وی در برخی کتابخانه‌ها موجود است، انتساب این «عرض دید» با چنین عبارات متملقانه و خطی متفاوت به وی (با صیغۀ تشرَّفتُ) بسیار بعید می‌نماید. در یک نمونۀ قطعی از دستخط شاه‌اسماعیل که پیشتر در کتابخانۀ مرکزی دانشگاه استانبول بوده، امضای شاه‌اسماعیل در پایان مرقّع ش 13 در مجموعۀ IUK. FY. 1422 چنین است: «حرره العبد اسمعیل بن حیدر الحسینی غفر اللّه له». این نمونه نیک نشان می‌دهد که نویسندۀ جملات تشرّف و زیارت در قرآن‌های یادشده در بالا، شاه‌اسماعیل نمی‌تواند باشد، بلکه جاعلی احتمالاً برای بالا بردن ارزش نسخه و طبیعی نشان دادن آن، چنین عباراتی را افزوده است.

پاره‌های دیگر و مشابه با قرآن 1586 از حیث متن و کتابت
بسیاری از نسخه‌های قرآنی در موزه‌ها و کتابخانه‌های ایران و جهان، کامل نیست و گاه تنها حاوی یک یا چند برگه از قرآن‌اند. در این موارد می‌توان حدس زد که تکه‌های دیگری از آن قرآن در جای دیگری وجود داشته باشد یا احتمالاً بخش‌های دیگر آن نسخه بر اثر حادثه‌ای از بین رفته باشد. خوشبختانه، با در اختیار قرار گرفتن اطلاعات موزه‌ها و کتابخانه‌های مهم دنیا، امروزه اطلاعات بیشتری در باب نسخه‌های مختلف قرآنی‌ای داریم که در اصل به یک مصحف تعلق داشته‌اند.5

فی‌المثل می‌دانیم برگه‌ای از مصحف تاشکند اکنون در موزۀ متروپلتین است به شمارۀ 2004.87؛ برگه‌ای از «مصحف حاضنه» اکنون در موزۀ متروپلتین است به شمارۀ 2007.191؛ برگه‌های مختلفی از «قرآن آبی» در کتابخانه‌ها و موزه‌های مختلف اروپا، آمریکا و شمال آفریقاست. برگه‌های مختلف از مصحف پاریس پترزبورگ در چهار کتابخانه و مجموعۀ مختلف در دنیا پراکنده است. برگه‌های موسوم به «مصحف صنعا 1» در دو کتابخانه و چهار مجموعۀ شخصی پراکنده است.

برای اثبات پیوند داشتن دو نسخۀ قرآنی به یکدیگر، عوامل یا شواهدی متعددی را باید در نظر گرفت. جنس نسخه (پوست یا کاغذ)، قطع پوست، سطح نوشته، تعداد سطرها، دستخط کاتب، و علائم به کار رفته یا نشانه‌های افزوده شده، همگی می‌توانند شواهد ابتدایی خوبی به شمار آیند. اما یکی از مهم‌ترین نشانه‌ها که می‌تواند پیوند دو نسخه به یکدیگر را اثبات کند، یافتن برگه‌هایی در یک نسخه است که دقیقاً نواقص دیگر نسخه مشابه را برطرف می‌کند.
نسخۀ قرآنی ش 1586 در کتابخانۀ آستان قدس رضوی تنها حاوی 27 برگه از قرآن است که کمتر از 5 درصد کل متن قرآن را در بر دارد. از این رو می‌توان حدس زد احتمالاً پاره‌های دیگری از این نسخه را بتوان در سایر موزه‌ها و کتابخانه‌ها یافت. جستجوهای مستمر نگارنده تاکنون به کشف پاره‌ای دیگر از این نسخه در کتابخانۀ آستان قدس رضوی (نسخۀ ش 4354) و چندین برگه در حراج‌های لندن (ساتبیز، کریستیز، و بُنهامز) انجامیده است که در ادامۀ مقاله بدان اشاره می‌شود. طبیعی است این امر همچنان می‌تواند با تلاش بیشتر به کشف پاره‌های دیگری از این مصحف در ایران و جهان بینجامد.

الف) قرآن شمارۀ 4354 در کتابخانۀ آستان قدس رضوی
نسخۀ قرآنی شمارۀ 4354 حاوی 210 برگه است که تمامی آن از میان یافته‌های قرآنی در سال 1350 شمسی در روضۀ منورۀ رضویه بیرون آمده و بعدها در قالب این شماره تدوین شده است. کسانی که نخستین‌بار این برگه‌های قرآنی را مدوّن و در قالب یک مصحف قرار داده‌اند، برگه‌های دو قرآن مختلف به هم پیوند زده‌اند که هر دو 16 سطری‌اند، اما میان آنها تفاوت‌های جدی هست. برای سهولت در نوشتار حاضر، این دو بخش را به «الف» و «ب» نام‌گذاری می‌کنیم. بخش نخست این نسخه، حاوی برگه‌های 1 تا 22 را که مشابهت تام و تمامی با نسخۀ 1586 دارد، نسخۀ «4354الف»، و از برگ 23 تا آخر نسخه را «4354ب» می‌نامیم.
22 برگ نخستین (: 4354الف) در قطع 5/20×5/18 و مسطر 18×12 با 16 سطر در صفحه، مشتمل بر آیاتی از شش سورۀ مریم (19)، طه (20)، انبیاء (21)، حج (22)، مومنون (23)، و نور (24) است. بخش زیادی از دو سورۀ نخست (مریم و طه)، و دو سورۀ آخر (مومنون و نور) افتادگی دارد و تنها اوراق مشتمل بر دو سورۀ میانی یعنی انبیاء و حج کامل و بدون افتادگی‌اند.
نسخۀ شمارۀ «4354الف» در کتابخانۀ آستان قدس رضوی تقریباً تمام ویژگی‌های نسخۀ قبلی (ش 1586) را در خود دارد. تعداد سطرها، قطع پوست، مساحت سطح مکتوب، دستخط کاتب، علائم اعجام (نقطه‌گذاری) و اعراب، علائم پایان آیه، تخمیس و تعشیر، شکل سرسوره‌ها، همگی یکسان و مشابهند. تنها تفاوت مهم میان این دو نسخه آن است که در هیچ بخش از نسخۀ اخیر (4354الف)، ذکری از انتساب کتابت آن به امام علی بن موسی الرضا(ع) به چشم نمی‌خورد. دو برگ نخست بسیار فرسوده و تنها بخشی ناچیز از آن باقی مانده است. از آغاز (برگۀ 3؛ سورۀ طه، 29) تا برگۀ 22پشت (حاوی انبیاء، حج، مؤمنون) تمام سرسوره‌ها با قرآن 1586 منسوب به امام رضا(ع) یکی است.
مهم‌ترین شاهد یا دلیل برای پیوستگی میان این دو نسخه آن است که عبارت قرآنی در آخرین برگ از نسخۀ 4354الف به ادامۀ آیه در نخستین برگ از نسخۀ 1586 متصل می‌شود. این هم‌پوشانی بسیار دقیق است و نشان‌دهندۀ پیوند این دو نسخه در اصل است، به گونه‌ای آخرین کلمه در آخرین برگۀ نسخۀ 4354الف («ثیابهن غیر متبرجت» در 22پشت) به نخستین کلمه از اولین برگۀ نسخۀ 1586 («بزینة و أن یستعففن» در 1 رو) متصل می‌شود. با این قرینه، می‌توان نتیجه گرفت که دو نسخۀ قرآنی 1586 و 4354الف هر دو از یک مصحف واحد اخذ شده‌اند که یکی در ایران و دیگری در عراق بوده و بعدها هر دو در کتابخانۀ آستان قدس رضوی جای گرفته‌اند. در این میان، تنها نسخۀ 1586 به کتابت امام علی بن موسی الرضا(ع) منسوب شده است.

جدول کامل از محتوای دو نسخۀ قرآنی 4354الف و 1586
در این جدول، محتوای هر برگه در دو نسخۀ یادشده به تفصیل آمده است. ابتدا نسخۀ 4354الف و سپس نسخۀ 1586 قرار گرفته است. همچنان‌که روشن است انتهای نسخۀ اول، از حیث متن قرآنی، به دقت به ابتدای نسخۀ دوم اتصال می‌یابد. از آنجا که در اصل یکی از نسخه‌ها، از سیستم شماره‌گذاری صفحه‌ها استفاده شده است و در دیگری، برگه‌ها شماره‌گذاری شده‌اند، در این جدول برای نسخۀ 4354الف، به نام برگه و برای نسخۀ 1586، به شمارۀ صفحه اشاره کرده‌ایم. گفتنی است هر یک از این دو نسخه، افتادگی‌هایی در میان برگه‌های خود دارند که با جستجوهای نگارنده تاکنون در جایی کشف نشده‌اند.

توصیف کلی دستخط
کاتب در نگارش متن قرآن تقریباً یکدست عمل می‌کند. از این رو، شیوۀ نگارش او در سراسر متن تقریباً واحد است. فی‌المثل کتابت بسمله در هر دو نسخه (1586، 4354الف) و نیز در برگه‌های فروخته شده در حراج‌های ساتبیز، کریستیز، و بُنهامز (نک: همین مقاله، ادامه) کاملاً مشابه است. همچنین کاتب حرف «ح» در الرحمن را همواره در بسمله و جاهای دیگر به میزان خاصی می‌‌کشد. میم آخر همواره با دنبالۀ افقی کوتاهی پایان می‌گیرد. حرف هاء هنگاهی که در ابتدا یا میانۀ کلمه قرار گیرد، پُشتی کاملا صاف دارد، سمت چپ آن کاملا مدوّر است و دو چشم آن به روشنی پیداست. کاف در ابتدا، وسط و انتهای کشیدگی یکسانی دارد و دو گردش قلم افقی و موازی در آن تقریباً برابرند؛ سرکش کاف در ابتدا و وسط کلمه بسیار کوتاه است اما در انتهای کلمه نسبتاً بلند است و به صورت عمودی به بالا می‌رود. دو حرف دال و ذال شکلی شبیه به کاف بدون سرکش دارند.
شیوۀ کتابت نشان می‌دهد نگارش قرآن در زمانی صورت گرفته که کاتبان تقریباً حرفه‌ای عمل می‌کرده‌اند. چینش سطور نظم دقیق و استواری دارد و حاشیه‌گذاری اطراف برگه‌ها یکسان و دقیق است. طبیعی است کاتب از نظام کتابت پیوسته (scriptio continua) پیروی می‌کند؛ از این رو، کلمات و نیز حروف داخل کلمات را تقریباً با فاصله‌های هم‌اندازه می‌نویسد. بدین سبب، در هر صفحه بارها مجبور می‌شود که حروف یک کلمه را در آخر سطر بشکند و بخشی از ادامۀ کلمه را در آغاز سطر بعدی بنویسد. برخلاف مصاحف کهن حجازی از قرن نخست هجری، این عمل در نسخۀ حاضر گاه در پایان صفحه نیز رخ می‌دهد: یعنی بخشی از یک کلمه در آخرین سطر صفحه نوشته می‌شود و ادامۀ آن در آغاز صفحۀ بعدی می‌آید. همچنین کاتب همانند سنت قدیم کتابت قرآنی، گاه از یک خط تیره کوتاه یا یک گردش قلم کوچک (مشابه یک نقطه) برای پُر کردن انتهای سطر استفاده می‌کند (فی‌المثل نک: نسخۀ 4354الف، برگ 9رو، سطر 9؛ برگ 12رو، سطر 10؛ نسخۀ 1586، ص 34، سطر 6، 8، 9، 10 و 13؛ ص 9، سطر 1، 2، و 4). وی از این نشانه در ابتدا یا میانۀ سطور نیز بهره می‌گیرد (نسخۀ 1586، ص 1، سطر 4).
روش کاتب در بازی با کلمات هنگام نگارش برخی از حروف خاص نشان از دوران پختگی کتابت و زیباسازی متن دارد. در این روش، کاتبان به ویژه در هنگام نوشتن کلمات مشتمل بر حروف «ص» و «ک»، از طرح‌های خاصی استفاده می‌کنند که نخستین کاتبان خط حجازی در قرآن‌های قرن نخست به‌کلی از آن به دور بوده‌اند. این امر علاوه بر استفاده دقیق از کادربندی و تنظیم سطور، نشان از تأخر نسخه از میانه‌های قرن دوم به بعد دارد. برای نمونه نک: نسخۀ 1586، ص 3535: «المصطفین» (ص، 47)؛ نسخۀ 4354الف، برگ 3رو: «واصطنعتک لنفسی» (طه، 41) و برگ 12رو: «لتحصنکم» (الانبیاء، 80).


اجزای سوره‌ها
در هر دو نسخه، تمامی آیات را با ستونی از سه گردش قلم مورّب جداسازی می‌کنند. درواقع سه نقطۀ مورب بر روی هم، علامت عدّ الای یا فواصل آیات را نشان می‌دهد. بسمله نیز آیۀ مستقل شمرده شده که این امر نشانه‌ای باقی‌مانده از قرآن‌های قرن نخست است که در برخی قرآن‌های کوفی قرن دوم همچنان به کار رفته است. با این همه، فردی که بعدها متن قرآن را به منظور تفکیک دسته‌های پنج‌تایی و ده‌تایی آیات، تخمیس و تعشیر کرده، بسمله را آیه به شمار نیاورده است. فی‌المثل در ص 11 از نسخۀ 1586، «غنی عن العلمین» را پایان آیۀ پنجم سورۀ عنکبوت دانسته است. این فرد، مطابق سنت رایج از قرن دوم به بعد، برای نشان دادن تخمیس از حرف «هاء» (نشانۀ عدد 5 در ابجد) با رنگ زرین، و برای تعشیر نیز از شمسه‌هایی مدوّر و زرین (به شکل ترنج به زر تحریری) بهره برده است. نشانه‌های تخمیس و تعشیر همگی از افزوده‌های بعدی به نسخه است؛ از همین رو، گاه حروفی را در دو طرف خود به طور کامل پوشانده است (مثلا در نسخۀ 1586، ص 13، بعد از کلمۀ «تقلبون»؛ و در نسخۀ 4354الف، برگ 11رو، بعد از کلمۀ «منکرون»).

در وسطِ شمسههایی که برای نشان دادن عقود دهگانی آیات به کار رفته، حرف یاء (نشانۀ 10 در ابجد) نوشته شده و در انتهای سوره، تعداد آیات آن سوره با حروف ابجد ذکر شده است. مثلاً در انتهای سورۀ لقمان (نسخۀ 1586، ص 30) نوشته شده است: «ل‌د» که نشان عدد 34 است. همچنین در انتهای سورۀ حج (نسخۀ 4354الف، برگ 14رو) آمده است «ع‌ه» که نشان 75 است.
متن قرآن در اصلِ هر دو تکۀ نسخه (1586 و 4354الف) بدون نقطه و اعراب کتابت شده است. در زمانی متأخر، علائم اعراب ابوالاسودی به رنگ قرمز برای نشان دادن اعراب و پس از آن، نقطه‌گذاری حروف به نسخه‌ها افزوده شده است. بعدها فردی اعراب متن قرآن را با جوهر سبزرنگ و بر اساس شیوۀ جدیدتر تکمیل کرده، و همه‌جا علامت تشدید (ـّ)، همزه (ء) و مد (آ) را اضافه کرده است.
همانند تمام مصاحف کهن قرآنی، کاتب برای فاصله‌گذاری میان دو سوره تنها از یک سطر خالی استفاده کرده است. تمامی این فضای خالی، بعداً با نوشتن نام سوره، تعداد آیات، همراه با تذهیبی ساده در کنار آن پر شده است؛ به این صورت که سرسوره‌هایی به زر تحریری، مزین به نقوش زرین اسلیمی، حاوی اشاره به نام سوره و تعداد آیات آن افزوده شده است. در حاشیه در پایان برخی از این هفت سوره، خطی گره‌دار به زر تحریری کشیده شده است.

اختلاف المصاحف و عدّ الای
در کتابت مصاحف کهن تا پایان قرن سوم و گاه در قرن چهارم، نشانه‌هایی می‌توان یافت که تاحدی به مکان تقریبی کتابت آن نسخه اشاره دارد. دو چیز در این جا به ما کمک می‌کند: نخست جدول اختلاف مصاحف مشتمل بر حدود 40 موضع از آیات قرآن است که مصاحف کهن کوفه، بصره، مکه، مدینه و شام در آن مواضع با یکدیگر اختلاف دارند (برای تفصیل نک: سجستانی، 1/144ـ155؛ ابوعبید، 1/ 328ـ333). از آن جا که هر دو نسخۀ حاضر اوراق مفقود بسیار دارند، اغلب این موارد را نمی‌توان در این پاره‌های باقی مانده یافت. تنها مورد قابل مشاهده، عبارت «قال ربی یعلم القول» (الانبیاء، 4) در نسخۀ ش 4354الف (برگ 8پشت) است که برخلاف رسم مصاحف کوفی (و مطابق با یکی از مصاحف بصره، شام، مکه یا مدینه)، به صورت «قُل ربّی یعلم القول» کتابت شده است. این امر نشان می‌دهد نسخۀ ما احتمالاً کوفی نیست. این احتمال که کاتب احتمالاً قال را به صورت قل (با الف مقصوره) نوشته باشد، پذیرفتنی نیست؛ زیرا با جستجوی کامل تمام برگه‌های هر دو نسخه معلوم می‌شود کاتب نسخه، در سراسر برگه‌های این دو نسخه، هیچ‌گاه «قال» را با رسم ناقص «قل» کتابت نکرده است.
شیوۀ جداسازی آیات یا نظامِ عدّ الآی در این نسخه نیز هیچ شباهتی با نظام کوفی ندارد. مثلاً در نظام کوفی، حروف مقطعه «الم» در آغاز سوره‌های سجده و لقمان و «حم» در آغاز سوره‌های مؤمن، فصلت، جاثیه و مانند آن، آیۀ مستقل شمرده می‌شود، اما در سایر نظام‌های بصره، شام، حُمص، مکه، مدینه 1 و مدینه 2، هیچ‌گاه آیۀ جدا محسوب نمی‌شود. بررسی این سوره‌ها در دو نسخۀ 1586 و 4354الف نشان می‌دهد که بعد از این حروف مقطعه، هیچ‌گاه علامت پایان آیه ذکر نشده است (نک: نسخۀ 1586، ص 10، 25، 30، و 45).
خوشبختانه علائم پایان آیات را در اصل، کاتب نسخه خود هنگام کتابت وارد کرده است و این امر می‌تواند به شناخت ما از نوع مکتب کتابتی نسخه کمک کند. از میان نظام‌های مختلف عدّ الآی (شمارش آیات در سیستم کوفی، بصری، شامی، حُمصی، مکی، مدنی اول و مدنی دوم)، سیستم شمارش آیات در این نسخه، هیچ شباهتی با نظام کوفی ندارد.6

تنها در یک مورد، رفتار کاتب با نظام عدّ الآی کوفی مطابقت کامل دارد. در ص 38 نسخۀ 1586، کظمین (غافر، 18) پایان آیه شمرده نشده که این امر تنها مطابق با نظام کوفه است (اشپیتالر، ص 56؛ طبرسی: «كاظمین» غیر الكوفی). در یک مورد استثنایی دیگر، عمل کاتب با نظام شامی مطابقت دارد: در ص 37 نسخۀ 1586، برزون (غافر، 16) پایان آیه شمرده شده که این امر تنها در نظام شامی ثبت شده است (اشپیتالر، 56؛ طبرسی: «بارزون» شامی).

با دقت در مواضع اختلاف شمارش آیات در منابع قدیم، درمی‌یابیم که نسخۀ مورد نظر ما بیشترین شباهت را در درجۀ نخست، با مکتب بصره و سپس با مدینه دارد. این امر را در موارد مختلف می‌توان مشاهده کرد.


موارد مطابقت با نظام عدّ الای بصره
الف) کاتب، در سه موضع از سورۀ حج، نشانۀ خاص پایان آیه را نگذاشته است: بعد از «الحمیم» (انتهای آیۀ 19)؛ بعد از «والجلود» (انتهای آیۀ 20)؛ نیز بعد از «و قوم لوط» (انتهای آیۀ 43). از همین رو، فردی که بعدها سرسورۀ مذهب را به ابتدای سوره‌ها افزوده، سورۀ حج، را مطابق با نظام بصره، دارای 75 آیه دانسته است. این سوره در سیستم کوفی 78 آیه، سیستم شامی، 74 آیه، در سیستم مکی 77 آیه و در سیستم مدنی، 76 آیه است (نک: اشپیتالر، 47ـ49).
ب) در سورۀ انبیاء، علامت پایان آیه بعد از عبارت «و لا یضرکم» (انبیاء، 66) قرار نگرفته است (نسخه 4354الف، برگ 11پشت) و این مطابق همۀ شهرها، غیر از کوفه، است و طبیعتاً بصره را در بر می‌گیرد.
ج) در طه، 33 و 34، دو عبارت «کی نسبحک کثیرا» و «و نذکرک کثیرا» آیه مستقل شمرده نشده و بعد از آنها علامت پایان آیه نیامده است (نسخۀ 4354الف، برگ 3رو). این امر تنها با نظام عدّ الآی بصری هماهنگ است، چه تمامی نظام‌های دیگر از جمله عدّ الآی کوفه، حُمص، شام، مکه و مدینه 1 و مدینه 2، این دو عبارت را آیۀ مستقل محسوب می‌کنند. از همین رو، طبرسی در آغاز این سوره می‌نویسد: «نسبحک کثیرا و نذکرک کثیرا کلاهما غیر البصری». (نیز نک: اشپیتالر، 44ـ45).
د) در طه، 41، عبارت «واصطنعتک لنفسی» آیۀ مستقل شمرده نشده است (نسخۀ 4354الف، برگ 3رو). این امر مطابق با نظام بصره، مکه و مدینه است. طبرسی در آغاز تفسیر سورۀ طه می‌نویسد: «لنفسی کوفی شامی»؛ یعنی تنها در نظام کوفه و شام این جا را پایان آیه شمرده‌اند.
هـ) عبارت «و غواص» (سورۀ ص، 37) پایان آیه شمرده نشده است (نسخۀ 1586،
ص 35) که این تنها در نظام بصره ثبت شده است (اشپیتالر، ص 54). طبرسی هم در آغاز تفسیر سورۀ ص می‌نویسد: «و غواص غیر البصری».
و) عبارت للشربین (محمد، 15) پایان آیه شمرده شده (نسخۀ 1586، ص 52) که مطابق با نظام بصره و حمص است (اشپیتالر، ص 59).

موارد مطابقت با نظام عدّ الای مدینه
الف) کلمۀ «المجرمون» (روم، 55) پایان آیه‌ای مستقل شمرده شده (نسخۀ 1586،
ص 24) که این امر تنها در سیستم مدنی اول پایان آیه است (اشپیتالر، 51). طبرسی در آغاز تفسیر سورۀ روم می‌نویسد: «"یقسم المجرمون" المدنی الأول».
ب) عبارت «لفی خلق جدید» (سجدة، 9) آیۀ مستقل شمرده شده (نسخۀ 1586،
ص 31) که این مطابق با نظام شام، مکه و مدینه است (اشپیتالر، ص 52). طبرسی در آغاز تفسیر سورۀ سجدة می‌نویسد: «جدید حجازی شامی».
ج) عبارت «مخلصین له الدین» (لقمان، 32) پایان آیه شمرده نشده است (نسخۀ 1586، ص 29)، برخلاف سیستم بصره و شام که آن را آیه می‌دانند و مطابق با مدینه و مکه و کوفه (اشپیتالر، ص 51). طبرسی نیز در آغاز تفسیر این سوره می‌نویسد: «"مخلصین له الدین" بصری شامی».

موارد مطابقت با نظام عدّ الای بصره و مدینه
الف) کلمۀ «الکتب» (غافر، 53) پایان آیه شمرده شده (نسخۀ 1586، ص 41) که این امر در نظام بصری و مدنی اول ثبت نشده و تنها در کوفه، شام، مکه و مدینه اول ثبت شده است (اشپیتالر، 56). طبرسی می‌نویسد: «"بنی إسرائیل الکتاب" مکی، کوفی و المدنی الأول».
ب) کلمۀ یسحبون (غافر، 71) پایان آیه شمرده نشده است (نسخۀ 1586، ص 43) که این شیوه مطابق با نظام بصره، مکه و مدینه اول است. در ادامه، علامت پایان آیه بعد از «فی الحمیم» (غافر، 72) قرار داده شده است که این امر مطابق با سیستم مکه و مدینه اول است (اشپیتالر، ص 56). طبرسی نیز در آغاز تفسیر این سوره می‌نویسد: «"یسبحون" کوفی شامی و المدنی الأخیر».

موارد استثناء در عدّ الای
همانند اغلب مصاحف کهن متعلق به قرون نخست، گاه در این نسخه‌ها، مواردی از شمارش یا عدم شمارش آیات را می‌توان یافت که با هیچ یک از 7 نظام‌های شناخته شده کهن (کوفه، بصره، مکه، حمص، شام، مدینه 1 و مدینه 2) مطابق نیست. این امر که بر اساس جستجو در اغلب نمونه‌های کهن از نسخه‌های قرآنی طبیعی می‌نماید، در هر نسخۀ 1586 منسوب به امام رضا(ع) نیز رخ داده است. فی‌المثل، در ص 39 نسخۀ 1586 عبارت «ابلغ الاسباب» (غافر، 36) هیچ علامت پایان آیه وجود ندارد که با هیچ‌جا نمی‌خواند. همچنین در ص 52 نسخۀ 1586، بعد از عبارت «فقد جاء اشراطها» (محمد، 18) علامت پایان آیه هست که با هیچ یک از نظام‌های شمارش آیات مطابقت ندارد.

قواعد رسم و املاء
از جهت قواعد رسم، متن نسخۀ 1586 و تکۀ دیگر آن در نسخۀ 4354الف، به ندرت حاوی علائم کهنگی است. تقریباً تمامی نشانه‌های کهنگی در رسم کلمات قرآنی را که در نسخه‌های حجازی و کوفی متعلق به دو قرن نخست می‌یابیم، در این دو نسخه با رسم کامل کتابت شده‌اند. فی‌المثل کلماتی چون شَی، قال، قالت، قالوا، اولوا، ذو، اله، و مانند آن، به همین صورت کامل نوشته می‌شوند، نه با املای کهن و ناقص: شای، قل، قلت، قلوا، اولا، ذوا، الیه. تنها نشانۀ کهنگی در املای کلمات که در این دو نسخه یافت می‌شود، وجود یک دندانۀ اضافه در کلماتی چون باییة، باییتنا، باییت، بالاییت است. اما این ویژگی در تمام قرآن‌های کوفی تا قرن چهارم شایع است و حتی در بسیاری قرآن‌های غیرکوفی در قرون بعدی باقی مانده است. از این رو، وجود مکرّر آن در نسخه‌های 1586 و 4354الف امری طبیعی است (برای نمونه نک: در نسخۀ 1586: ص 13: کفروا باییت اللّه؛ ص 17: یجحد باییتنا دو بار؛ ص 24 یومن باییتنا؛ ص 24: جئتهم باییة؛ ص 29: یجحد باییتنا؛ ص 32: یومن باییتنا؛ ص 33: ذکر باییت؛ ص 33: باییتنا؛ ص 44: ظاهرا: تاتی باییة؛ همچنین در نسخۀ 4354الف: برگ 8رو: باییة؛ 8پشت: باییة؛ 12رو: باییتنا؛ 18رو: باییتنا).
همانند اغلب نسخه‌های کوفی قرون دوم به بعد (و برخلاف مصاحف حجازی قرن نخست هجری)، غرائب املایی در رسم کلمات قرآنی در این هر دو نسخه وجود ندارد. با این همه، حذف الف میانی در کلمات متعدد چشمگیر و قابل توجه است. به جز این، تنها به اندک مواردی اشاره می‌‌کنیم که برخلاف رسم رایج عثمانی نوشته شده‌اند و مشابه آن‌ها در اغلب نسخه‌های کوفی قدیم یافت می‌شود:

اصلاحات و اضافات الحاقی به اصل نسخه
متن اصلی نسخه بدون نقطه کتابت شده و بعدها با قلمی متفاوت سراسر آن نَقط و اعجام شده است. با این‌همه، به ندرت می‌توان برخی علائم اعجام ــ مثلاً هنگام کتابت نون پایانی ــ را در نسخه یافت که کاتب اصلی به‌کار برده باشد (مثلاً در نسخۀ 1586، ص 54، سطر 1؛ ص 48، سطر 2). اصولاً تلاش افراطی برای مجرد ساختن قرآن از هر امر غیرقرآنی در قرن دوم و سوم به کتابت قرآن‌هایی بی‌نقطه انجامیده است که برخی از آن‌ها بعدها علاوه بر اعراب، نقطه‌گذاری شده (مانند قرآن ش 43 در حرم امام حسین(ع)؛ قرآن ش 1123 در دانشگاه کمبریج) و برخی دیگر همچنان بی‌نقطه ــ اما با اِعراب الحاقی ــ باقی مانده‌اند (همانند قرآن ش 1 در کتابخانۀ حرم امام علی(ع)؛ قرآن‌های شمارۀ 4251 و 4256 در موزۀ ملی ایران؛ نسخۀ قرآن ش Or. 6814 در دانشگاه لایدن؛ قرآن ش 12610 در الخزانة الحَسنیة در رباط). در نسخۀ حاضر، نقطه‌ها با مرکبی مشکی وارد شده‌اند و این امر به روشنی تفاوت آنها را با رنگ متمایل به قهوه‌ای در بدنۀ حروف و کلمات مشخص می‌کند. علاوه بر تفاوت رنگ جوهر میان نقطه‌ها و حروف و کلمات، نقطه‌گذاری حروف در نسخۀ حاضر تفاوت روشنی با روش کاتب اصلی نسخه دارد: برخلاف کاتب اصلی که از گردش قلم‌های کوتاه شبیه به خط تیره کوچک هنگام مشخص کردن پایان آیه یا مشخص کردن حرف نون استفاده می‌کند، نقطه‌گذاری متأخر از نوکِ تیز قلم بهره می‌گیرد تا بتواند نقطه‌هایی مدوّر و ریز را در بخش‌های مختلف کلمه جا دهد (برای نمونه، نک: نسخۀ 1586، ص 37، که نشان می‌‌دهد متن اصلی بدون نقطه و اعجام بوده است).
دقت در تک‌تک صفحات نسخه به روشنی نشان می‌دهد نقطه‌گذاری نسخه بعد از وارد کردن علائم اعراب (نقطه‌های قرمز برای نشان دادن اعراب به شیوۀ ابوالاسودی) و حتی علائم تخمیس و تعشیر انجام گرفته است، چه، نقطه‌گذار همواره دقت دارد که در فضاهای باقی مانده در میان سطور که قبلاً با نقاط درشت قرمز رنگ پر شده است، نقطه‌های لازم برای کلمه را وارد کند. مقایسۀ دو کلمۀ غشوةٌ و رحمةً (نسخۀ 1586، ص 47) این امر را نیک هویدا می‌کند. از آنجا که قبلاً اعراب قرمزرنگ برای تنوین رفع و نصب بر روی این کلمات قرار داده شده بوده، در اینجا نقطه‌گذار مجبور شده که دو نقطۀ پایانی «ة» را در جلوی غشوةٌ (سطر 15) بگذارد، اما همین دو نقطه را در بالای «ـة» در کلمۀ رحمةً (سطر 7) قرار داده است. برای نمونه‌ای دیگر نک: کلمۀ «خلق» (نسخۀ 1586، ص 46، سطر 9). همچنین نقطه‌گذاری در کلمۀ «ائتیا» (نسخۀ 1586، ص 46، سطر 14) نشان می‌دهد این امر حتی بعد از تخمیس و تعشیر آیات انجام گرفته است.8

فی‌المثل می‌دانیم برگه‌ای از مصحف تاشکند اکنون در موزۀ متروپلتین است به شمارۀ 2004.87؛ برگه‌ای از «مصحف حاضنه» اکنون در موزۀ متروپلتین است به شمارۀ 2007.191؛ برگه‌های مختلفی از «قرآن آبی» در کتابخانه‌ها و موزه‌های مختلف اروپا، آمریکا و شمال آفریقاست. برگه‌های مختلف از مصحف پاریس پترزبورگ در چهار کتابخانه و مجموعۀ مختلف در دنیا پراکنده است. برگه‌های موسوم به «مصحف صنعا 1» در دو کتابخانه و چهار مجموعۀ شخصی پراکنده است.

همچنین فردی که متن آیات را نقطه‌گذاری کرده، گاه از روش خاصی در کار خود بهره گرفته است. فی‌المثل وی همواره برای مشخص کردنِ دال یک نقطه در زیر حرف، و برای ذال یک نقطه در رو یا جلوی حرف قرار داده است.
با آنکه در متن اصلی نسخه، اختلاف قرائات روشنی (به‌جز در الانبیاء، 4) به چشم نمی‌خورد (نک: همین مقاله، پیشتر)، روش نقطه‌گذار در اعجام حروف و کلمات قرآنی منجر تولید اغلاط و اشتباهات متعدد شده است. هرچند برخی از این نمونه‌ها را می‌توان در فهرست قرائات هفت‌گانۀ مشهور و گاه در شمار قرائات شاذ یافت، برخی دیگر را تنها باید حاصل اجتهادات شخصی یا اشتباهات وی در هنگام نقطه‌گذاری دانست که بر اساس خوانش وی، هیچ معنای صحیحی از آیه نمی‌توان فهمید. نمونه‌هایی از این اختلاف‌ها و نیز اشتباه‌های فردِ نقطه‌گذار را در جدول زیر می‌توان دید:

به‌جز این، برخی نمونه‌ها از اصلاحات متأخر یا دوباره‌نویسی بر روی متن در برخی صفحات به‌چشم می‌خورد. برای نمونه نک: «بما» (العنکبوت، 34) در ص 13، سطر 8؛ «خلقکم» (الروم، 40) در ص 22، سطر 1؛ «ضللتهم» (الروم، 53) در ص 24، سطر 1؛ «اللّه» (الروم، 54) در ص 24، سطر 2؛ و «یحان و جنت نعیم» (الواقعة، 89) در ص 54، سطر 1.
به جز نسخۀ ش 4354الف که اکنون در کتابخانۀ آستان قدس رضوی نگهداری می‌شود، دیگر قطعه‌های یافت شده و متعلق به قرآن منسوب به خط امام رضا(ع)
(ش 1586) به شرح زیر است:
ب) ساتبیز، 29 آوریل 1998، کالای ش 7، حاوی آیات طلاق 7ـ12؛ تحریم: 1ـ5 (یک برگ در قطع 5/13×1/19 سانتی‌متر).
ج) ساتبیز، 29 آوریل 1998، کالای ش 8، حاوی آیات قلم 19ـ47 (یک برگ در قطع 7/13×5/19 سانتی‌متر).
د) ساتبیز، 29 آوریل 1998، کالای ش 9، حاوی آیات منافقون 1ـ11؛ تغابن1ـ2 (یک برگ در قطع 2/13×5/19 سانتی‌متر).
هـ) کریستیز، 12 اکتبر 1999، کالای ش 1، حاوی آیات فتح29؛ حجرات1ـ3 (یک برگ در قطع 8/13×8/19 سانتی‌متر).
و) بنهامز، 12 آوریل 2000، کالای ش 490، حاوی آیات قلم 19ـ47 (یک برگ در قطع 5/13×5/19 سانتی‌متر).
ز) بنهامز، 12 آوریل 2000، کالای ش 491، حاوی آیات ملک، 4ـ 22 (یک برگ در قطع 14×20 سانتی‌متر).
ح) ساتبیز، 8 اکتبر 2008، کالای ش 8، حاوی آیات فتح29؛ حجرات1ـ9 و تغابن 2ـ16 (دو برگ در قطع 13×7/18 سانتی‌متر).
ط) کریستیز، 6 اکتبر 2011، کالای ش 24، حاوی آیات قلم 19ـ47 (یک برگ در قطع 5/13×20 سانتی‌متر).
ی) بنهامز، 9 ژوئن 2015، کالای ش 138، حاوی آیات قلم 19ـ47 (یک برگ در قطع 9/13×20 سانتی‌متر).
برگه‌های فوق بنا به جستجوی نگارنده در میان اشیای ارائه‌شده در حراج‌های معروف لندن (بُنهامز، کریستیز، و ساتبیز) یافت شده‌اند که در اصل همگی باید متعلق به قرآن ش 1586 در آستان قدس رضوی باشند. از این برگ‌ها اطلاع زیادی در دسترس نیست. تا زمان نگارش مقالۀ حاضر، نویسنده تنها به برخی تصاویر این برگه‌ها در مجموعه کاتالوگ‌های این حراجی‌ها دست یافته‌ است9

برخی اطلاعات بر روی سایت‌های این حراجی‌ها نیز همچنان قابل دسترسی است. مثلاً نگاه کنید به یکی از چهار تصویر متعلق به کالای ش 8 در حراج ساتبیز، 8 اکتبر 2008 در زیر:
http://www.sothebys.com/en/auctions/ecatalogue/2008/arts-of-the-islamic-world-l08222/lot.8.html

که ظواهر آن‌ها و نیز اطلاعات مربوط به هریک، تماماً با نسخۀ مورد نظر ما (آستان قدس، ش 1586) مشابه است.
فی‌المثل در مورد برگ‌های (ح)، در کاتالوگ مربوطه و نیز صفحۀ سایت کریستیز آمده است که سایز متن نوشته 13×7/18 سانتی‌متر است که با اندازۀ سطح نوشته در دو نسخۀ 1586 و 4354الف مطابقت دارد. همچنین سرسورۀ موجود در همین یک تصویر مربوط به آغاز سورۀ حجرات تشابه کاملی با سایر سرسوره‌ها در نسخۀ 1586 و 4354الف دارد. سایر علائم به کار رفته برای جداسازی آیات، استفاده از رنگ قرمز برای نشان دادن اعراب ابوالاسودی، استفادۀ متأخر از رنگِ سبز برای افزودن برخی علائم اعرابی جدیدتر چون مدّ و همزه و تشدید، همگی، در این تصویر مشابه با نسخۀ 1586 به کار رفته است.

نکتۀ جالب توجه آن‌که یک برگ قرآنی از این نسخه، حاوی آیات سورۀ قلم، طی 17 سال، چهار بار در چهار حراج مختلف خرید و فروش شده (ج، و، ط، ی) و برای برگه‌ای دیگر حاوی سوره‌های فتح و حجرات، دو بار (ه‍ ، ح) این اتفاق افتاده است. برگ‌های ارائه شده در سه حراج بُنهامز، کریستیز و ساتبیز تنها نمونه‌های ممکن از پاره‌های دیگر قرآن منسوب به امام رضا(ع) در آستان قدس رضوی (به شمارۀ 1586) نیستند. دور نیست که در آینده نیز برگ‌هایی دیگر اینجا و آنجا یافت شود. از این رو باید این دو برگ را نیز تکه‌هایی جدا شده اصل نسخه به شمار آورد و به یافتن دیگر قطعات پراکنده از این نسخۀ مشهور در ایران و جهان همچنان امیدوار بود.

نتیجه گیری
نسخۀ ش 1586 در کتابخانۀ آستان قدس رضوی، در 27برگه، حاوی بخشی از آیات قرآنی است که از حیث شواهد خط‌شناختی به نوع کتابت قرآن در قرن دوم و سوم نزدیک است. در صفحۀ دوم این نسخه، امضایی دال بر انتساب آن به امام رضا(ع) افزوده شده است. مشابه این رقمِ الحاقی، و نیز مهر و جملات حاکی از زیارت نسخه توسط شاه‌اسماعیل صفوی عیناً در 9 نسخۀ قرآنی دیگر منسوب به امام حسن و امام حسین علیهماالسلام در موزه و کتابخانۀ ملک، کتابخانۀ آستان قدس، کتابخانۀ کاخ گلستان و نیز در چند مجموعۀ خصوصی در غرب هم دیده می‌شود.
از سوی دیگر، تکه‌های دیگری از قرآن ش 1586 را می‌توان در جاهای دیگر یافت: علاوه بر چندین برگ ارائه شده در حراج‌های مختلف لندن (ساتبیز، کریستیز، و بُنهامز)، اکنون می‌دانیم که نسخۀ ش 4354الف در کتابخانۀ آستان قدس نیز یقیناً پارۀ دیگری از نسخۀ 1586 است، با این تفاوت که این 22 برگ از مدت‌ها پیش در گنجینۀ قرآنی آستان قدس رضوی وجود داشته است. با توجه به قرائن و شواهد مختلف، می‌توان نتیجه گرفت که دو نسخۀ قرآنی 1586 و 4354الف هر دو از یک مصحف واحد اخذ شده‌اند که یکی در ایران و دیگری در عراق بوده و بعدها هر دو در کتابخانۀ آستان قدس رضوی جای گرفته‌اند. در این میان، تنها نسخۀ 1586 به کتابت امام علی بن موسی الرضا(ع) منسوب شده است.
بررسی متن هر دو نسخه نشان می‌دهد که کاتب نسخه، متن قرآن را ــ احتمالاً در نیمۀ دوم قرن دوم یا نیمۀ نخست قرن سوم ــ مطابق مکتب بصری کتابت کرده است؛ چه، بررسی مواضع خاص مربوط به جدول اختلاف قرائات و نیز نظام عدّ الآی (نشانه‌گذاری پایان آیات) در این نسخه بیشترین شباهت به کتابت بصری را نشان می‌دهد. این متن که در اصل بدون نقطه بوده، بعدها به دست افرادی دیگر نقطه‌گذاری و اعراب‌گذاری شده که نقطه‌گذاری آن منجر به راه یافتن برخی اشتباهات قرائتی و نیز برخی اختلاف قرائات در آن شده است. مجموعۀ دلایل و قرائن ارائه شده در مقاله، پذیرش انتساب کتابت این نسخۀ قرآنی به امام رضا(ع) را بسیار دشوار می‌سازد، اما از ارزش تاریخی نسخه در پژوهش‌های مربوط به تاریخ قرآن و تاریخ کتابت آن نمی‌کاهد.

منابع
- قرآن کریم، نسخۀ ش 1586 در آستان قدس رضوی منسوب به امام رضا(ع).
- ــــــــــ ، نسخۀ ش 4354 در آستان قدس رضوی.
- ــــــــــ ، نسخۀ ش 43 در حرم امام حسین(ع) منسوب به امام زین‌العابدین(ع).
- ــــــــــ ، نسخۀ ش 1123 در کتابخانۀ دانشگاه کمبریج.
- ــــــــــ ، نسخۀ ش 1 در کتابخانۀ حرم امام علی(ع) منسوب به امام علی(ع).
- ــــــــــ ، نسخه‌های 4251 و 4256 در موزه ملی ایران.
- ــــــــــ ، نسخۀ ش Or. 6814 در دانشگاه لایدن (هلند).
- ــــــــــ ، نسخۀ ش 12610 در الخزانة الحَسنیة در رباط (مراکش) منسوب به خط امام علی(ع).
- ــــــــــ ، نسخه‌های منسوب به امام حسین(ع) در موزۀ کاخ گلستان به شماره‌های 1037، 1041، 1046.
- ــــــــــ ، نسخۀ ش 10 در موزه و کتابخانۀ ملک منسوب به امام حسن(ع).
- ــــــــــ ، نسخۀ ش 3382 در آستان قدس رضوی منسوب به امام حسین(ع).
- ــــــــــ ، نسخۀ ش 2019 منسوب به امام رضا(ع) در آستانه مقدسه حضرت معصومه(س).
- ــــــــــ ، نسخۀ منسوب به امام رضا(ع) در مرکز دایرةالمعارف انسان‌شناسی، تهران.
- ــــــــــ ، نسخۀ شمارۀ 555 در موزۀ رضا عباسی، تهران، منسوب به امام رضا(ع).
- ــــــــــ ، یک برگه منسوب به امام رضا(ع) در موزه خط و کتابت تبریز.
- ــــــــــ ، دو برگۀ منسوب به امام رضا(ع) در کتابخانۀ ملی ایران، شماره ثبت ۲۱۴۱۰ و ۲۱۴۰۷.
- ــــــــــ ، نسخۀ ش Smith-Lesouëf 194 در کتابخانۀ ملی فرانسه، منسوب به امام رضا(ع).
- ــــــــــ ، نسخۀ ش 226 در کتابخانۀ رضا در رامپور (هند).
- ــــــــــ ، نسخۀ ش 11938 در کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی.
- ــــــــــ ، نسخۀ ش مارسل 13 در کتابخانۀ ملی روسیه (سن پترزبورگ).
- ــــــــــ ، برگۀ ارائه شده در حراج ساتبیز (لندن، 29 آوریل 1998)، کالای ش 7، حاوی آیات طلاق 7ـ12؛ تحریم: 1ـ5.
- ــــــــــ ، برگۀ ارائه شده در حراج ساتبیز (لندن، 29 آوریل 1998)، کالای ش 8، حاوی آیات قلم 19ـ47.
- ــــــــــ ، برگۀ ارائه شده در حراج ساتبیز (لندن، 29 آوریل 1998)، کالای ش 9، حاوی آیات منافقون 1ـ11؛ تغابن1ـ2.
- ــــــــــ ، برگۀ ارائه شده در حراج کریستیز (لندن، 12 اکتبر 1999)، کالای ش 1، حاوی آیات فتح29؛ حجرات1ـ3.
- ــــــــــ ، برگۀ ارائه شده در حراج بنهامز (لندن، 12 آوریل 2000)، کالای ش 490، حاوی آیات قلم 19ـ47.
- ــــــــــ ، برگۀ ارائه شده در حراج بنهامز (لندن، 12 آوریل 2000)، کالای ش 491، حاوی آیات ملک، 4ـ 22.
- ــــــــــ ، دو برگۀ ارائه شده در حراج ساتبیز (لندن، 8 اکتبر 2008)، کالای ش 8، حاوی آیات فتح29؛ حجرات1ـ9 و تغابن 2ـ16.
- ــــــــــ ، برگۀ ارائه شده در حراج کریستیز (لندن، 6 اکتبر 2011)، کالای ش 24، حاوی آیات قلم 19ـ47.
- ــــــــــ ، برگۀ ارائه شده در حراج بنهامز (لندن، 9 ژوئن 2015)، کالای ش 138، حاوی آیات قلم 19ـ47.
- ــــــــــ ، برگۀ ارائه شده در حراج ساتبیز (لندن، 13 اکتبر 1998) کالای ش 11، منسوب به امام حسین(ع).
- ــــــــــ ، برگۀ ارائه شده در حراج ساتبیز (لندن، 12 اکتبر 1999)، کالای ش 6، منسوب به امام حسین(ع).
- ــــــــــ ، برگۀ ارائه شده در حراج بنهامز (لندن، 20 اکتبر 1993)، کالای شمارۀ 133، منسوب به امام حسین(ع).
- ابوعبید، قاسم بن سلام (1415/1995). فضائل القرآن و معالمه و آدابه، تحقیق احمد عبدالواحد الخیاطی، مغرب: وزارة الاوقاف و الشئون الشرعیة.
- اشپیتالر، آنتون ← Spitaler, Anton
- سجستانی، ابوبکر عبداللّه بن سلیمان (1423/2002). کتاب المصاحف، تحقیق محب‌الدین عبدالسبحان واعظ، قاهره: دارالبشائر الاسلامیة.
- طبرسی، ابوعلی الفضل بن الحسن (1408ق/1988)، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تحقیق سیدهاشم رسولی محلاتی، بیروت: دارالمعرفة.
- مدیرشانه‌چی، کاظم (بهار 1363). «نسخه‌های کهن قرآن مجید»، مجلۀ مشکوة، ش 4،
ص 118ـ 119.

- Spitaler, Anton (1935). Die Verszählung des Koran nach islamischer Überlieferung Munich: Verlag der Bayerischen Akademie der Wissenschaften.