رسم کامل یا ناقص
یکی از موارد مهم بررسی در قرآن‌های کوفی کهن، میزان و کیفیت حضور رسم یا املای ناقص در آنهاست. رسم ناقص (scriptio defective) را در برابر رسم کامل (scriptio plena) به کار می‌بریم و مراد از آن بی قاعدگی‌هایی است که به مرور در قرون متأخر رفع شده و در رسم کنونی مصاحف نمونه‌های کمتری از آنها به چشم می‌خورد. فی‌المثل املای شای به جای شی، املای باییت به‌جای بایٰت، املای کٰنوا به‌جای کانوا، و املای ذوا به‌جای ذو، نمونه‌هایی از رسم ناقص‌اند که به ندرت در مصحف نگاری امروزی باقی مانده‌اند. تنها مورد رایج باقی‌مانده از نمونه‌های رسم ناقص، عدم کتابت الف در هنگام اشاره به مصوِّت بلند (آ) است که همچنان در نگارش مصحف رسمی به‌کار می‌رود، اما موارد اعمال آن در قرآن‌های قدیم و جدید همواره با هم منطبق نیست. در ادامه برای بررسی رسم ناقص و کامل در مصحف نجف ناگزیر از مقایسه‌ی آن با نمونه‌ای از مصاحف کنونی و رایج در جهان اسلام یعنی مصحف قاهره (موسوم به مصحف امیری یا مصحف ملک فؤاد) هستیم.
میزان استفاده در رسم ناقص در مصحف نجف در قیاس با سایر قرآن‌های کهن کوفی شناخته شده در جهان، نسبتاً اندک است. حتی در برخی موارد، در جاهایی که امروزه نیز از رسم ناقص (مثلاً حذف الف در اشاره به مصوّت بلند آ) استفاده می‌شود، در قرآن نجف، الف به‌کار رفته است. این امور مجموعاً به نظر من، یکی دیگر از نشانه‌های متأخر بودن نسخه، و تعلّق آن دست کم، به اواخر قرن دوم و سراسر قرن سوم است. در ادامه به برخی از نمونه‌های رسم ناقص و رسم کامل در مصحف ش 1 در نجف اشرف اشاره می‌کنم.
کلمه‌ی آیة و آیٰت هنگامی که مدخول باء جر قرار گیرند (بایة؛ بایٰت)، در رسم ناقص همراه با یک دندانه‌ی اضافه کتابت می‌شده‌اند. نمونه‌هایی از این گونه رسم مصحف نجف به‌چشم می‌خورد: باییتنا (هود، 96؛ ابراهیم، 5؛ انبیاء، 77)؛ باییتی (طه، 42). در مصحف کنونی قاهره، در این موارد از دندانه استفاده نمی‌شود، بلکه تنها حرف قبلی کمی کشیده‌تر و همراه با علامت الف مقصوره ـٰـ نوشته می‌شود. نمونه‌های دیگری از این املا که در کتابت مصحف نجف به شیوه‌ی کهن‌تر (با دندانه‌ی اضافه) آمده است عبارتند از: بآییة من ربه (طه، 133)، فلیأتنا بآییة (انبیاء، 5)؛ آل‌عمران، 49؛ انعام، 35؛ باییتنا (انعام، 54)؛ بآییته (انعام، 118)؛ باییت (انعام، 157).
در مقابل، در تمام موارد از کتابت کلمه‌ی شئ، این کلمه با املای کامل نوشته شده است و حتی در یک مورد که املای ناقص آن با الف [شای] همچنان در رسم مصحف قاهره رایج است، کتابت آن با رسم کامل انجام گرفته است: ولا تقولن لشی (کهف، 24).

حذف الف یا اثبات الف
نمونه‌های زیر از مواردی است که حذف الف برخلاف رسم رایج امروزی، در مصحف نجف صورت نگرفته است: صراط (فاتحة، 6)؛ صراط (فاتحة، 7)؛ رزقناهم (بقرة، 3)؛ یخادعون الله (بقرة، 9)؛ شیاطینهم (بقرة، 14)؛ تجارتهم (بقرة، 16)؛ فراشاً (بقرة، 22)؛ الثمرات (بقرة، 22)؛ جنات (بقرة، 25)؛ الانهار (بقرة، 25)؛ فأحیاکم (بقرة، 28)؛ مواقیت (بقرة، 189)؛ والدة (بقرة، 233)؛ البینات (بقرة، 253) (در همین آیه، مجدداً بینٰت آمده است)؛ الأنهار (بقرة، 266)؛ الثمرات (بقرة، 266)؛ تجارة (بقرة، 282)؛ مالک الملک (آل‌عمران، 26)؛ فواحدة (نساء، 4)؛ واحدة (نساء، 11)؛ الفاحشة (نساء، 15)؛ بفاحشة (نساء، 19)؛ تجارة (نساء، 29)؛ موالی (نساء، 33)؛ قوامون (نساء، 34)؛ جنات (نساء، 57)؛ جنات (نساء، 122)؛ واسعاً (نساء، 130)؛ البینات (نساء، 153)؛ صراطاً (نساء، 175)؛ صراط (مائدة، 16)؛ قاعدون (مائدة، 23)؛ غالبون (مائدة، 24)؛ النصاری (ماندة، 51)؛ جنات (مائدة، 65)؛ جنات تجری من تحتها الانهار (مائدة، 85)؛ بالغ الکعبة (مائدة، 95)؛ جنات تجری من تحتها الانهار خالدین (مائدة، 119)؛ الانهار (انعام، 6)؛ صراط (انعام، 39)؛ ابواب (انعام، 44)؛ ابصار (انعام، 46)؛ عالم (انعام، 73)؛ صراط (انعام، 87)؛ غمرات (انعام، 93)؛ بنات (انعام، 100)؛ الابصار (انعام، 103)؛ ابصار (انعام، 110)؛ صراط (انعام، 126)؛ بغافل (انعام، 132)؛ مکنتکم (انعام، 135)؛ عاقبة (انعام، 135)؛ الانعام (انعام، 136)؛ انعام سه بار (انعام، 138)؛ الانعام (انعام، 139)؛ جنات (انعام، 141)؛ ازواج (انعام، 143)؛ صراطی (انعام، 153)؛ عابدین (انبیاء، 106)؛ لحافظون (حجر، 9). کلماتی مانند جنات و الانهار و صراط برخلاف قرآن استاندارد امروزی تقریباً همواره با املای کامل نوشته شده است. برخلاف قرآن رسمی، صرط در تمامی قرآن با رسم الخط کامل (صراط) نوشته شده است. برای نمونه نک. فاتحة، 6؛ و فاتحة، 7؛ انعام، 39، 87، 126، 153؛ نساء، 68، 175؛ مائدة، 16.
با بررسی نمونه‌های حذف یا عدم حذف الف در مصحف نجف، گاه به این نتیجه نزدیک می‌شویم که گویا کاتب این نسخه دقیقاً برخلاف مصحف رسمی عمل می‌کند. یعنی هر الف موجود در مصحف رسمی را حذف می‌کند و هر الف محذوف را نشان می‌دهد. مثلاً الظٰهر و الباطن (حدید، 3) به صورت الظاهر و البٰطن نوشته شده است. و أنٰهراً و من کل الثمرٰت (رعد، 3) به صورت و أنهاراً و من کل الثمرات نوشته شده است. الاعناب و من کل الثمرٰت (نحل، 11)، به صورت الاعنٰب و من کل الثمرات آمده است. فی الاصفاد سرابیلهم من قطران (ابراهیم، 49ـ50) به صورت «فی الاصفٰد سرٰبیلهم من قطرٰن» نوشته شده است. وصینا الانسان بوالدیه (احقاف، 15) به صورت وصینا الانسٰن بوٰلدیه آمده است. مُدهامتان (الرحمن، 64) به صورت مُدهٰمتٰن، السامری (طه، 85 و 87) به صورت السٰمری، و علانیة (رعد، 22) به صورت علـٰنیة نوشته شده است. ظلمٰت و رعد و برق یجعلون اصٰبعهم فی آذانهم من الصوٰعق (بقرة، 19) به این صورت نوشته شده است: ظلمات و رعد و برق یجعلون اصابعهم فی آذٰنهم من الصواعق. یعنی سه املای ناقص به کامل و یک املای کامل به ناقص تبدیل شده است. در یک مورد (انبیاء، 112)، همانند رسم کنونی، قال با الف مقصوره قٰل نوشته شده است؛ اما در دو آیه‌ی مومنون، 112 و 114، بر خلاف رسم کنونی، قال با رسم کامل و با الف نوشته شده است.
میزان حذف الف و استفاده از رسم ناقص در مجموع درمصحف نجف، بیشتر از نمونه‌های اثبات الف است. فی‌المثل کلماتی مانند کتٰب، خلدین، السموت، الصلحت، ابرهیم، اسمعیل، اسریل، ... تقریباً بلا استثنا با رسم ناقص یعنی با الف مقصوره یعنی با حذف الف نوشته می‌شوند. برخی نمونه‌ها که بر خلاف مصحف رایج (مصحف قاهره)، کلماتی در مصحف نجف با رسم ناقص نوشته شده‌اند به شرح زیر است. این نمونه‌ها را تنها از دو سوره‌ی بقرة و نساء نقل گزارش می‌کنم: جٰعل (بقرة، 30)؛ اخرٰج اهله (بقرة، 217)؛ کٰفر (بقرة، 217)؛ هٰجروا (بقرة، 218)؛ اصلٰـح (بقرة، 220)؛ تخٰلطوهم (بقرة، 220)؛ مَرَّتٰن (بقرة، 229)؛ الا أن یخٰفا حدود الله (بقرة، 229)؛ حولین کٰملین (بقرة، 233)؛ الرضٰعة (بقرة، 233)؛ فِصٰلا (بقرة، 233)؛ تَشٰور (بقرة، 233)؛ فرِجٰلاً او رُکبٰناً (بقرة، 239)؛ فیضٰعفه له أضعٰفاً (بقرة، 245) (اولی مطابق مصحف قاهره است)؛ دیٰرنا و أبنٰئنا (بقرة، 246) (اولی مطابق مصحف قاهره است)؛ طـٰلوت (بقرة، 247)؛ التٰبوت (بقرة، 247)؛ جٰوزه (بقرة، 249)؛ لِجٰلوت (بقرة، 250)؛ جٰلوت (بقرة، 251)؛ فأمٰته (بقرة، 259)؛ حِمٰرک (بقرة، 259)؛ صفوٰن (بقرة، 264)؛ فأصٰبه (بقرة، 264)؛ أصٰبها (بقرة، 265)؛ أعنٰب (بقرة، 266)؛ و أصٰبه (بقرة، 266)؛ فأصٰبها إعصٰر (بقرة، 266)؛ الجٰهل (بقرة، 273)؛ إلحٰفاً (بقرة، 273)؛ علـٰنیة (بقرة، 274)؛ تَدٰینتم (بقرة، 282)؛ کٰتب (بقرة، 282)؛ فرَجُلٌ و امرتٰن (بقرة، 282)؛ ألّا ترتٰبوا (بقرة، 282)؛ تجارة حٰضرة (بقرة، 282)؛ کٰتباً (بقرة، 282)؛ غفرٰنک (بقرة، 285)؛ توٰخذنا (بقرة، 285)؛ رِجٰلاً (نساء، 1)؛ الارحٰم (نساء، 1)؛ بِدٰراًً (نساء، 6)؛ عٰشروهن (نساء، 19)؛ استبدٰل (نساء، 20)؛ قنطـٰراً (نساء، 20)؛ أخدٰن (نساء، 25)؛ المضٰجع (نساء، 34)؛ مختٰلاً (نساء، 36)؛ عٰبری (نساء، 43)؛ الغٰیط (نساء، 43)؛ باعدٰئکم (نساء، 45)؛ موٰضعه (نساء، 46)؛ ادبٰرها (نساء، 47)؛ یتحٰکموا (نساء، 60)؛ تعٰلوا (نساء، 61)؛ لیطٰع (نساء، 64)؛ أطـٰع الله (نساء، 80)؛ اذٰعوا (نساء، 83)؛ یهٰجروا (نساء، 89)؛ مغٰنم (نساء، 94)؛ ظـٰلمی (نساء، 97)؛ یهٰجر (نساء، 100)؛ مهٰجراً (نساء، 100)؛ قیٰماً (نساء، 103)؛ یختٰنون (نساء، 107)؛ خوٰناً (نساء، 107)؛ یشٰقق (نساء، 115)؛ بأمٰنیکم (نساء، 123)؛ أمٰنی (نساء، 123)؛ اعرٰضاً (نساء، 128)؛ جٰمع (نساء، 140)؛ کُسٰلی (نساء، 142)؛ بعذٰبکم (نساء، 147)؛ شٰکراً (نساء، 147)؛ اتّبـٰع (نساء، 157)؛ الاسبـٰط (نساء، 163)؛ عبٰدته (نساء، 172)؛ رِجٰلاً (نساء، 176).
«الف میان فعلی» امکان حذف فراوان دارد. این نام‌گذاری موقت از سوی نگارنده است. مراد من از «الف میان فعلی» در بحث کنونی، برخی الف‌های زاید در ساختار ابواب ثلاثی مزید، یا الف‌های تثنیه در ساختار افعال ثلاثی مجرد است. این الف اکنون در رسم رایج مصحف (قاهره و مدینه) اغلب کتابت می‌شود و به قرائت صحیح‌تر متن کمک می‌کند. در مصحف نجف اغلب این الف‌ها محذوفند. به برخی نمونه‌ها اشاره می‌کنم: مثلاً یهٰجر، تختـٰنون، لیطـٰع، ... یستویان (هود، 24) به صورت یستویـٰن؛ فأتیاه (طه، 47) به صورت فأتیٰه؛ ترزقانه (یوسف، 37) به صورت ترزقٰنه؛ یحکمان (انبیاء، 78) به صورت یحکمٰن؛ نتجاوز (احقاف، 16) به صورت نتجٰوز؛ أتعداننی (احقاف، 17) به صورت اتعدٰننی، ربّیانی (اسراء، 24) به صورت ربّیٰنی نوشته شده‌اند.

حذف یا کتابت همزه
حذف همزه در کتابت مصحف نجف و نیز در تمامی خطوط مشابه کوفی و حجازی دیگر امری عادی است. اصل اولی و اساسی بر حذف علامت همزه است. در کلماتی مانند ماء، دعاء، سماء، اسماء، عشاء، بیضاء، سواء، شاء، جاء، شهداء، هولاء، ابناء، انباء، اشداء، رحماء، آلاء، هواء، سوء، جزء، دِفء، و ... که همزه‌ی پایانی جدا دارند، هیچ‌گاه همزه نوشته نمی‌شود. حتی وقتی این کلمات به علامت تانیث، ضمیر، مضاف الیه یا مفعولی متصل شوند، بدون همزه نوشته می‌شوند: سات (نساء، 115)؛ جات (انعام، 109)؛ سیاتکم (نساء، 31)؛ ماک (هود، 44)، سما الدنیا، جاک (هود، 120)، جاهم (سبأ، 43؛ احقاف، 7)؛ اشیاهم (هود، 85)، ابناکم (ابراهیم، 6) ... [گاهی جائکم آمده است (ص 218؛ سطر 9)] اشمأزت (زمر، 45) به صورت اشمزت نوشته شده است. شطئه (فتح، 29) به صورت شطه نوشته شده است. استثنائا: دعائهم (احقاف، 5)؛ جائر (نحل، 9).
این کلمات مختوم به همزه، حتی در حالت منصوبی بدون همزه نگارش می‌شوند: انزل من السما ما (رعد، 17)؛ فیذهب جفا (رعد، 17)، فکانت هبا (واقعة، 6)؛ [سوءاً (رعد، 11)؛ (انعام، 54)؛ (یوسف، 25) به صورت سوا نوشته شده است] کلماتی مانند شیء نیز بدون همزه و تنها با دو حرف شین و یاء کتابت می‌شوند، حتی در حالتی که منصوب باشند، شیا نوشته می‌شوند.
در این مصحف، همزه در آغاز کلمه به صورت الف نوشته می‌شود. مثلاً: أمن، إنّ، إنما. اما اگر دو همزه در کنار هم باشند، همزه‌ی نخست نوشته نمی‌شود: أءنا، أءذا. مثلاً أءذا متنا و کنا ترابا و عظاما أءنا لمبعوثون (صافات، 16) به این صورت نوشته شده است: اذا متنا و کنا ترابا و عظاما انا لمبعوثون. ءآلذکرین (انعام، 143 و 144) به صورت الذکرین، ءآلآن (یونس، 51) به صورت الان، و ءآلله (انعام، 59) به صورت الله نوشته شده است.
همزه در میان کلمه نیز هیچ‌گاه نوشته نمی‌شود. السیات (هود، 114)، سیاتهم (مائده، 65)، یتسالون (صافات، 50) اسرائیل همواره به صورت اسریل نوشته می‌شود. لاتسلن (هود، 46)؛ أفدة (احقاف، 26) از نمونه‌های دیگرند. یبنؤمّ (طه، 94) به صورت یابنوم، و بالبأساء (انعام، 42) بالبسا نوشته شده است. نیز در اعراف، 94. یک نمونه‌ی استثنا، تطمئن (رعد، 28) است که با اظهار کرسی یاء همانند رسم امروزی نوشته شده است.
همراه با کرسی واو در کلماتی مانند رءوف/رئوف، رءوس/رئوس، رءیا/رؤیا، لیئوس، در مصحف نجف همزه نوشته نمی‌شود. در اینجا نیز ضمن حذف همزه، این کلمات به صورت روف، روس، ریا، لیوس، ... نوشته می‌شوند، مثلاً در صافات، 65؛ صافات، 105، هود، 9. حتی در حالت نصبی همراه با تنوین نصب نیز نوشته نمی‌شوند. لؤلؤاً (فاطر، 33) به صورت لولو نوشته می‌شود. فجزاءٌ (مائدة، 95)، به صورت فجزاو نوشته شده است.