این مقاله با مشخصات زیر در مجله آینه پژوهش انتشار یافته است «الجامع لعلوم القرآن، تفسير أبي الحسن الرماني: الجزء الثلاثون: من سورة النبأ إلی سورة الناس، مقدمه، تحقیق و تعلیقات: مرتضی کریمی‌نیا»، آینۀ پژوهش، سال سی و پنجم، ش 6/ شمارۀ پیاپی 210، بهمن و اسفند 1403، ص...

چهارشنبه 26 دیماه 1403 فرصتی شد در محضر آیة الله شبیری زنجانی ــ حفظه الله ــ و جمعی از شاگردان ایشان، برای دومین بار گزارشی از پژوهش‌های چند سال اخیرم راجع به تصحیح بخش هایی از تفسیر رمّانی (موسوم به الجامع لعلوم القرآن یا الجامع لعلم القرآن) و تأثیر ناشناختۀ آن بر تفاسیر بعدی معتزله، شیعه و حتی اشاعره را ارائه دهم. خلاصه مطلب اینکه با تصحیح پاره‌هایی مختلف از چند...

دیدگاه پذیرفته شده در میان پژوهشگران غربی، نخستین شواهد قرآن نویسی ایرانیان را از اوایل سدۀ چهارم هجری به بعد، و به خط کوفی مشرقی می‌انگارد. من در این مقاله کوشیده‌ام با ارائۀ اسناد و دلایلی نشان دهم سنت کتابت قرآن به خط کوفی اولیه در ایران و به ویژه در خراسان از سدۀ دوم هجری رواج داشته است و بسیاری از مصاحف قرآنی به خط کوفی که غربیان متعلق به مناطق مختلفی چون...

مطالعه قرآن و تاریخ متنی آن در چند دهه اخیر، حوزه‌ای بسیار فعال و پویا بوده است. بسیاری از دست‌نوشت‌های اولیه قرآن، یا دیجیتالی شده‌اند و یا به صورت فاکسیمیله به چاپ رسیده‌اند، و این انتشارات گاه با تصحیح متن‌هایشان همراه بوده است. اگرچه دانش ما از نسخه‌های اولیه افزایش چشمگیری یافته است، کشفیات استثنایی همچنان می‌تواند فرضیات رایج را به چالش بکشد و...

نسخۀ قرآنی به شمارۀ 3610 در موزۀ ملی ایران یکی از قدیم‌ترین قرآن‌های تاریخ دار، به خط کوفی مشرقی یا کوفی ایرانی است که به احتمال قوی در منطقۀ خراسان کتابت شده است. مطابق اطلاعات مذکور در انجامۀ نسخه، تاریخ کتابت آن ماهِ ربیع الآخر سال 416 هجری، کاتب آن ابومحمد جعفر بن علی الورّاق، مُذهِّبش ابونصر منصور المُذهِّب، و اِعراب گذار نسخه محمّد بن ابی زکریا است که نسخه را...

دربارۀ نسخۀ خطی Yah. Ar. 374 در کتابخانۀ ملی اسرائیل، و تصحیح...

دربارۀ قرآن علی بن حمزة بن الحسین بندار مموله مشهدی یادداشت انتشار یافته در مجلۀ: آینۀ پژوهش، سال 35، شمارۀ سوم، شمارۀ پیاپی 207، مرداد و شهریور...

غانم قدوری الحمد رییس پیشین دانشگاه تکریت، و پژوهشگر برجسته در زمینۀ مصاحف کهن 5 رمضان 1445/ 15 مارس 2024 مرتضی کریمی‌نیا مرا از کار خود در انتشار مصحف مشهد رضوی موجود در کتابخانۀ آستان قدس رضوی باخبر ساخت و نسخه‌ای از آن را به من هدیه کرد. خدایش جزای خیر دهد. انتشار این مصحف در ادامۀ مجموعه مصاحف کهنی قرار می‌گیرد که در سال‌های اخیر دکتر طیار آلتی قولاچ در...

در حوزۀ بالندۀ تحقیقات دربارۀ انتقال مکتوب متن قرآن در دوره‌های آغازین، بی‌شک ویرایش مصحف مشهد رضوی به کوشش مرتضی کریمی‌نیا را باید دستاوردی کلان دانست. نسخه‌هایی که از نیمۀ دوم قرن اول تا اوایل قرن دوم هجری تاریخ‌گذاری شده‌اند شواهدی مستقیم از سنت‌های [کتابتی] نخستین جوامع مسلمان به دست می‌دهند و اطلاعات موجود در منابع مکتوب را __که به گمان ما دست‌کم دو...

بر اساس تصحیح (در آستانۀ انتشارم) از تفسیر گمشدۀ خواجه عبدالله انصاری بر پایۀ دو نسخۀ نسخۀ نویافته در نجف و اسپارتا ﴿عَمَّ يَتَسَاءَلُونَ﴾1، از چی چیز چندین می‌پُرسَند مشركان قریش؟ ﴿عَنِ النَّبَإِ الْعَظِيمِ﴾2، ترا از آن چیز بزرگ می‌پُرسَند؟ ﴿الَّذِي هُمْ فِيهِ مُخْتَلِفُونَ﴾3، وُ ایشان در آن روز جداجد گویان‌اند. ﴿كَلَّا سَيَعْلَمُونَ﴾4 براستى...

این یادداشت را که مضمونی شیعی دارد، محمد بن احمد بن محمد بن صاعد (444-527 ق) قاضی معروف و پیشوای حنفیان نیشابور در برگ آخر قرآنی نوشته است که بعدها آن را عائشه الحولا در سال 554 قمری بر حرم رضوی وقف کرده است. ذکر چند نکتۀ کوتاه مناسب است: نخست آنکه «ابهر» در میان ایرانیان آن دوره به شام اصغر شناخته می‌شده است. این مضمون در شعر خاقانی نیز آمده است. دوم آنکه متن این دعا...

تاریخ آغازین متن قرآن یکی از حوزه‌هایی است که در دهه‌های اخیر شاهد پیشرفت‌های چشمگیری بوده، هرچند تنها تعدادی محدود از نسخ بسیار قدیمی قرآن، یا اجزای قابل توجه آن تا به امروز بر جای مانده است. یکی از این نمونه‌ها مصحفی است که بخش اعظم آن در دو نسخۀ محفوظ در کتابخانۀ حرم مقدس در مشهد باقی مانده است. تاریخ‌گذاری کربنی نشان می‌دهد که احتمالاً این کتاب به نیمۀ...

جلسه علمی شبانۀ مرجع عالیقدر، حضرت آیة الله شبیری زنجانی در روز پنجشنبه دوم آذر 1402 به ارائه و معرفی «مصحف مشهد رضوی» اختصاص یافت. در این جلسه که با حضور جمع کثیری از اساتید، فضلا و شاگرادان معظم له برگزار شد، نسخه‌ای از اثر چاپ شده «مصحف مشهد رضوی» رونمایی، و از سوی حجة الاسلام والمسلمین سید جواد شهرستانی، مدیر مؤسسة آل البیت لإحیاء التراث و نیز از طرف تولیت...

نسخۀ چاپ شده از «مصحف مشهد رضوی» صبح سه شنبه 14/9/1402 از سوی مؤسسۀ آل البیت «علیهم السلام» و تولیت آستان قدس رضوی به مرجع عالیقدر جهان تشیع، آیة الله العظمی سیستانی اهدا گردید. در این جلسه مرتضی کریمی‌نیا، پژوهشگر این اثر به ارائه توضیحاتی کوتاه در خصوص اهمیت و تاریخ این سند قرآنی مهم از قرن اول هجری پرداخت. در ادامه حضرت آیة الله سیستانی فرمودند: من در جریان این...

دربارۀ مصحف صنعاء ۱ که از جهاتی مهم‌ترین سند قرآنی باقی‌مانده از سدۀ نخست هجری به شمار می‌آید، سخنان بسیاری در فضای مجازی گفته شده است. این اثر تنها نسخۀ دولایۀ پوستی (پالیمسست) از قرآن به شمار می‌آید، و لایۀ زیرین و قدیمی‌تر آن متنی غیر عثمانی و غیررسمی از قرآن را دربر دارد که از سوی برخی محققان غربی و نیز عموم مخالفان قرآن دست‌آویز طعن در تاریخیت متن قرآن...