چکیده: واژه‌ی تکامَد (hapax legomenon در عربی: اللفظ الفرید/ الفرائد) به کلمه‌ای اطلاق می‌شود که تنها یک بار در سراسر یک متن به‌کار رفته باشد. بنابراین به واژه‌ای که تنها یک بار در متن قرآن کریم به‌کار رفته باشد و هیچ مشتق یا هم‌خانواده‌ای از آن، در متن قرآن نباشد، "تکامَد قرآنی" می‌گوییم. مثال‌هایی از تکامَد قرآنی عبارتند از: صَمَد، اِرم، زنجبیل، یقطین، و تسنیم. بر...

چکیده تفسیر طبری از جمله‌ی تفاسیر مهم جهان اسلام است. طبری در این اثر از روایات تفسیری شیعه بسیار اندک بهره می‌جوید؛ همچنان که نخستین مفسران شیعه‌ی هم‌عصر وی نیز ـــ چون عیاشی، قمی و فرات کوفی ـــ توجهی به نقل روایات غیر شیعی ندارند. بااینحال، به نظر می‌رسد که این تفسیر علاوه بر اثرگذاری مستقیم بر دیگر تفاسیر عامه‌ی مسلمانان، از اواخر سده‌ی 4ق با تفاسیر شیعی...

رسم کامل یا ناقص یکی از موارد مهم بررسی در قرآن‌های کوفی کهن، میزان و کیفیت حضور رسم یا املای ناقص در آنهاست. رسم ناقص (scriptio defective) را در برابر رسم کامل (scriptio plena) به کار می‌بریم و مراد از آن بی قاعدگی‌هایی است که به مرور در قرون متأخر رفع شده و در رسم کنونی مصاحف نمونه‌های کمتری از آنها به چشم می‌خورد. فی‌المثل املای شای به جای شی، املای باییت به‌جای بایٰت، املای...

ابواحمد عبدالله بن محمد بن ابی‌علان (321ـ409 ق)، از معتزلیان قرن چهارم، همانند قاضی عبدالجبار همدانی مسند قضاوت داشت و همچون او از معتزلیان بهشمی (پیرو ابوهاشم جبائی) به‌شمار می‌آمد. وی كه شاگرد ابوعبدالله بصری (م 369 ق) بود، در اهواز به تدریس كلام معتزلی و قضاوت اشتغال داشت، و ظاهراً تفسیری بر قرآن نوشته است (ابن‌مرتضی، ص 114)، اما تراجم نگاران اهل سنت همگی به شهرت وی...

قرآن‌های عصر اموی: مقدمه‌ای درباب کهن‌ترین مصاحف، نوشته‌ی فرانسوا دِروش، لایدن: انتشارات بریل، 2014. شابک: 9789004255654. François Déroche, Qur’ans of the Umayyads: A First Overview, Leiden: Brill, 2014. Xiv+194 pp. (with 45 illus.), ISBN: 9789004255654. کتاب فوق از آخرین آثار مهم انتشار یافته در حوزه‌ی مخطوطات قرآنی است که اکنون (به قلم من و سرکار خانم آلاء وحیدنیا) به فارسی ترجمه شده و در حال انتشار است. از آنجا که قرار...

بسمله و عدّ الآی: در سراسر این نسخه علائم پایان آیه یا جداکننده‌ی آیات وجود ندارد، و این ــ چنانکه خواهم گفت ــ یکی از علائم متأخر بودن نسخه، و تعلق آن دست کم، به اواخر قرن دوم و سراسر قرن سوم است، اما تخمیس و تعشیر یعنی شمارش پنج‌تایی و ده‌تایی آیات با علامات خاصی مشخص شده است. علائم تعشیر و تخمیس با دایره‌های زراندود مشخص شده‌اند. علامت تخمیس شبیه به نگارش...

این نسخه‌ی قرآن در قطع بیاضی (در قطع 3/12*2/18 سانتی متر) در 309 برگه (618 صفحه) بر روی پوست نگاشته شده است. مساحت بخش مکتوب در هر صفحه حدوداً 8*5/13 سانتی‌متر است. در پایان نسخه‌ی (برگه‌ی 309پشت) نوشته شده است: «کتبه علی بن أبی طالب فی سنة أربعین من الهجرة.» بنا بر اطلاع من، مسئولان عتبه‌ی علویه در نجف اشرف از یکی دو سال پیش قصد داشته‌اند این نسخه را به صورت عکسی منتشر کنند،...

تاریخ‌گذاری روایات اساساً مسألۀ خاورشناسان است. اگر همانند اهل‌الحدیث، مبنایمان را بر این فرض بگذاریم که اکثر روایات موجود در جوامع حدیثی کهن معتبرند، در آن صورت، سلسله‌سند هر روایت، تاریخ صدور آن را در اختیارمان می‌نهد. از سوی دیگر، چنانچه مسلمانی نگرش انتقادی اهل‌الکلام را بپذیرد، نمی‌تواند به تاریخ‌گذاری آنچه ایشان رد می‌کردند چندان توجه کند. برای...

كُرنلیوس وِرْستیخ، دستور زبان عربی و تفسیر قرآن در نخستین سده‌های اسلامی، لایدن: انتشارات بریل، 1993. 320ص. شابك: 9004098453. Cornilos Versteegh, Arabic Grammar and Qur’anic Exegesis in Early Islam, Leiden: E.J. Brill, 1993. 320pp. ISBN: 9004098453.

نگارش فرهنگ واژگان قرآنی در بسیاری از زبان‌های اسلامی و غیر اسلامی سابقه‌ای طولانی دارد، و البته قدیم‌ترین این فرهنگ‌ها طبیعتاً در زبان عربی نوشته شده‌اند. از نخستین کتاب‌های با عنوان غریب القرآن، معانی القرآن، مشکل القرآن و مانند آن (در دو قرن دوم و سوم) و نیز تلاش‌های لغویان در فرهنگ‌های زبان عربی (چون خلیل، ازهری، و ابن‌درید) که بگذریم، معروف‌ترین و...

چکیده: نقل اسرائیلیات، استناد به عهدین در ادبیات دلائل النبوة و مراجعه مستقیم به متن کتاب مقدس به گونه‌های مختلف در تفاسیر قرآنی از آغاز تا دوره‌ی معاصر وجود داشته است. از میان این سه گونه‌ی مختلف، در نخستین تفاسیر قدیم اهل سنت، غلبه‌ی نقل با اسرائیلیات است. همزمان به برخی مطالب عهدین در محاجّه با اهل کتاب نیز استناد می‌شود، و به تدریج در قرون اخیر، اسرائیلیات...