بررسی نسخۀ 2156 در کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران و دیگر پاره‌های آن در آستان قدس رضوی و مجلس شورای اسلامی انتشار یافته در: ترجمان وحی ، سال بیست و یکم، ش 42، اسفند 1396، ص 71ــ120. این مقاله به معرفی و بررسی قرآنی کهن از قرن پنجم هجری می‌پردازد که در اوایل قرن ششم هجری در تملک دختری به نام خراسان بنت ابی القاسم بن علی بن مانکدیم قرار داشته است. تاکنون 12 جزء مختلف از این...

موضوع این گفتگو، تاریخ ترجمۀ فارسی از قرآن کریم از زمان شکل‌گیری در قرون سوم و چهارم هجری و تحولات بعدی آن در نسخه‌های برجا مانده از قرآن‌های کهن است. موضوعات زیر در این گفتگو مورد بحث و تحلیل قرار گرفته است. ماهیت ترجمۀ قرآن در نسخه‌های کهن چه بوده است؟ اهمیت و جایگاه ترجمۀ فارسی در ترجمۀ تفسیر طبری چیست؟ مخاطبان ترجمۀ قرآن در این دوره چه کسانی بوده‌اند؟...

انتشار یافته در: فقه و تدبیر: یادنامه علمی حضرت آیت الله العظمی موسوی اردبیلی(ره)، به کوشش محمدتقی فاضل میبدی، قم: مرکز تنظیم و نشر آثار آیت‌الله العظمی موسوی اردبیلی(ره)، 1396. نوشتار حاضر متن پیاده شدۀ نشستی است که تحت همین عنوان در سال 1393 در پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات اجتماعی برگزار شده است. طبیعی است زبان این مقاله، از همین رو تماماً از زبان گفتار جدا نشده...

چکیده: کهن‌ترین دستنویس فارسی که تاکنون شناخته شده، نسخه‌ای از کتاب الابنیة عن حقایق الأدویة متعلق به سال 447 هجری است؛ اما در میان نسخه‌های قرآنی قدیم‌تر گاه یادداشت‌هایی می‌توان یافت که اطلاعات ما در خصوص فارسی نویسی ایرانیان را به زمانی بسیار قدیم‌تر می‌برد. یکی از این اسناد، مجموعه یادداشت‌های خَیقانی یا خایقانی (از اهالی طوس خراسان) است که در هنگام...

در نگارش برخی از کلمات قرآنی، واو و یاء انتهای کلمه به دلیل آوایی و صوتی حذف شده است. در این موارد، علت حذف ظاهراً عامل صرفی یا نحوی نیست، بلکه آوایی است. مثلاً در آیه‌ی «و إنّ الله لَهادِ الذین آمنوا (حج، 54)، عبارت صحیح "لهادی الذین" بوده است، اما ی در اتصال کلام به دلیل آوایی تلفظ نمی‌شود؛ و از همین رو در کتابت نیز حذف شده است. این امر شاهد دیگری است بر ماهیت شفاهی...

مدتی پیش به نسخه‌ای از تفسیر قرآن برخوردم که در کتابخانه چستربیتی به شماره 3738، و عکس آن در کتابخانۀ آیة الله مرعشی در قم است. این تفسیر مجهول المولف از آغاز سوره‌ی مریم تا پایان سوره ناس را شامل می‌شود. احتمالاً مفسر ایرانی، اهل خراسان بزرگ، و چه بسا ساکن نیشابور است. نسخه در ایران کتابت شده و بعدها افزوده‌هایی به فارسی به آن اضافه شده است. با مقایسۀ آن با تفاسیر...

کتابخانۀ حرم علوی (مکتبة الروضة الحیدریة یا الخزانة الغرویة) در نجف اشرف یکی از غنی‌ترین مجموعه‌های قرآنی و تفسیری را در خود جای داده است. بیش از 500 نسخه‌ از مصاحف قرآن و تفاسیر قرآنی بسیار ارزشمند در این کتابخانه نگهداری می شود که برخی از آنها، بیش از یکهزار سال پیش بر آستان حرم علوی وقف شده‌اند. موضوع این نوشتار کوتاه، اشاره به برخی از قطعات قرآنی متعلق به...

وزیر مغربی (370ــ418 ق) از دانشمندان شیعه در پایان قرن چهارم و آغاز قرن پنجم هجری است. وی نوه‌ی دختری محمد بن ابراهیم نعمانی مؤلف كتاب الغیبة است (نجاشی، ص 69)، و خود در زندگی‌نامه‌ی كوتاه خویش اشاره كرده است كه نسبش از طریق پدر به بهرام گور (م 438 م) از پادشاهان ایران می‌رسد (ابن‌عدیم، 6/2532). به سبب شرافت خانوادگی وزیر مغربی از طرف پدر و مادر، وی در حلب از نخستین سال‌های...

من مقاله‌ای نوشته‌ام در معرفی قرآنی مترجَم از قرن پنجم هجری و تحلیل متن این ترجمه‌ی فارسی که قرار است در مجله‌ی ترجمان وحی (زمستان 1396) منتشر شود. در این میان، نام مالک بر روی این نسخه (خراسان بنت ابی‌القسم بن علی بن مانکدیم) در اوایل قرن ششم هجری توجهم را جلب کرد. نوشته‌ی حاضر را در معرفی اهمیت این یادداشت مالکیت و تبار جدش، علی بن مانکدیم نوشته‌ام. این نسخه...

درباب نسخه‌ی قرآن مورخ 687 و اشارات آن به خانقاه شیخ ابوالعباس قصاب در شهر آمل اخیراً از سر اتفاق به نام «‌محمد بن ابراهیم بن محمود الحدادی الطبری الاملی» برخوردم که در انتهای نسخه‌ای از قرآن به عنوان کاتب در سال 687 هجری آمده است. از سرگذشت و مالک این نسخه اطلاعی نداشتیم تا آنکه خبر آمد این نسخه در حراج کریستیز لندن در تاریخ 6 اکتبر 2009 عرضه شده و با قیمتی معادل 457...

این مقاله به پاس قدردانی از استاد آذرتاش آذرنوش، این نوشتۀ ناچیز را با کمال فروتنی و احترام به ایشان تقدیم می‌دارم. بر خود لازم می‌دانم از آقای ابوالعلا سودآور که مجموعه کاتالوگ‌های شخصی خود از حراج‌های مختلف لندن را برای استفاده در اختیار من نهادند، و نیز از مسئولان و کارکنان بخش نسخ خطی در کتابخانه و موزۀ ملک، کتابخانه و موزۀ آستان قدس رضوی، موزۀ ملی ایران و...

این عنوان رساله‌ای است که من برای دریافت مدرک دانشگاهی ام در سال 1394 نوشته‌ام. در این مدت، گاه پیش می‌آید که دوستانی از من سراغ این اثر را می‌گیرند و من چون می‌دانم به این زودی‌ها احتمالا نمی‌توانم نسخه‌ای ویراسته از آن، همراه با انبوهی یافته‌های دیگرم درباب این مفسر بزرگ شیعه را در قالب کتابی منتشر کنم، اکنون متن رساله را بی کم و کاست، و با اعتراف به...

مقایسه‌ای میان نسخۀ 1586 و نسخۀ 4354الف و چند برگۀ قرآنی در حراج‌های لندن چکیده قرآن‌های منسوب به دستخط امامان شیعه(ع) مجموعه‌ای از قدیم‌ترین مصاحف قرآنی در جهان اسلام و به‌ویژه ایران را تشکیل می‌دهند. بیشتر این مصاحف اکنون در کتابخانه‌ها و موزه‌های ایران، و پس از آن در عراق، ترکیه، مصر، یمن، هند، و برخی کشورهای اروپایی چون انگلستان و آلمان نگهداری...

چکیده: واژه‌ی تکامَد (hapax legomenon در عربی: اللفظ الفرید/ الفرائد) به کلمه‌ای اطلاق می‌شود که تنها یک بار در سراسر یک متن به‌کار رفته باشد. بنابراین به واژه‌ای که تنها یک بار در متن قرآن کریم به‌کار رفته باشد و هیچ مشتق یا هم‌خانواده‌ای از آن، در متن قرآن نباشد، "تکامَد قرآنی" می‌گوییم. مثال‌هایی از تکامَد قرآنی عبارتند از: صَمَد، اِرم، زنجبیل، یقطین، و تسنیم. بر...

چکیده تفسیر طبری از جمله‌ی تفاسیر مهم جهان اسلام است. طبری در این اثر از روایات تفسیری شیعه بسیار اندک بهره می‌جوید؛ همچنان که نخستین مفسران شیعه‌ی هم‌عصر وی نیز ـــ چون عیاشی، قمی و فرات کوفی ـــ توجهی به نقل روایات غیر شیعی ندارند. بااینحال، به نظر می‌رسد که این تفسیر علاوه بر اثرگذاری مستقیم بر دیگر تفاسیر عامه‌ی مسلمانان، از اواخر سده‌ی 4ق با تفاسیر شیعی...