چکیده: نسخۀ قرآنی شمارۀ 1200 در موزۀ آستانۀ حضرت معصومه (س) حاوی جزو سی‌ام قرآن به خط کوفی متأخر و مشرقی است. قریب 60 سال پیش، هنگام مرمت نسخه، نوشته‌ای در آغاز آن یافت شد که تاریخ کتابت آن را به سال 198 هجری و در عهد مامون عباسی می‌رسانید. از همین رو، برخی آن را قدیم‌ترین قرآن تاریخ‌دار، و ترقیم آغازین آن را اصیل دانسته‌اند. مقالۀاین مقاله، بخشی از پژوهش مفصل‌تر من...

این متن تنها آفرینشی آزاد بر اساس آیات قرآن است و مانند هر ترجمۀ دیگر، هیچ ادعای مطابقت تام با متن قرآنی را ندارد. در این بازآفرینی فارسی، هم به معنا و هم ــ بیش از آن ــ به وزن توجه داشته‌ام، چه گمان می‌کنم بخش زیادی از بار معنایی در سوره‌های مکی، بر دوش وزن واژه‌ها و جمله‌ها نهاده شده است. سورۀ...

این متن تنها آفرینشی آزاد بر اساس آیات قرآن است و مانند هر ترجمۀ دیگر، هیچ ادعای مطابقت تام با متن قرآنی را ندارد. در این بازآفرینی فارسی، هم به معنا و هم ــ بیش از آن ــ به وزن توجه داشته‌ام، چه گمان می‌کنم بخش زیادی از بار معنایی در سوره‌های مکی، بر دوش وزن واژه‌ها و جمله‌ها نهاده شده...

بدرالدین محمد بن بهادر بن عبدالله زرکشی(۷۴۵-۷۹۴ق) در اواخر قرن هشتم درگذشته است و کمتر از 50 سال عمر کرده است. مشهورترین اثر قرآنی‌اش البرهان فی علوم القرآن است و احتمالاً اثر تفسیری مستقلی هم داشته است که اکنون به ما نرسیده است. معلوم نیست فهرست نویس کتابخانۀ دانشگاه ییل با خودش چه فکری کرده است که با دیدن نامی شبیه نام زرکشی در حاشیۀ برگ آخر یک تفسیر کهن در...

چکیده: این مقاله (در ادامۀ بخش نخست آن در شماره پیشین مجله ترجمان وحی) به معرفی و بررسی قرآنی کهن از قرن پنجم هجری می‌پردازد که در اوایل قرن ششم هجری در تملک دختری به نام خراسان بنت ابی القاسم بن علی بن مانکدیم قرار داشته است. تاکنون 12 جزء مختلف از این قرآن در کتابخانه‌های مختلف در ایران و جهان یافت شده است. نام مالک نسخه در آغاز جزء اول این قرآن همراه با نسب وی تا...

در نسخه‌های حجازی غرابت‌های رسم و املای قرآن از همه جا بیشتر یافت می‌شود که اغلب آنها در نسخه‌های قرآنی سدۀ دوم به بعد از میان رفته است. یکی از آن‌ها گذاردن الف زائد در کلمۀ شئ (به صورت شای) و در کلمۀ لَئِن (به صورت لائن) است که نمونه‌هایی از آن در برخی نسخه‌های متأخر نیز کمابیش باقی مانده است. اما در این میان، یکی از شگفت‌ترین این موارد، نگارش کلمۀ جنّة و جمع آن،...

بررسی نسخۀ 2156 در کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران و دیگر پاره‌های آن در آستان قدس رضوی و مجلس شورای اسلامی انتشار یافته در: ترجمان وحی ، سال بیست و یکم، ش 42، اسفند 1396، ص 71ــ120. این مقاله به معرفی و بررسی قرآنی کهن از قرن پنجم هجری می‌پردازد که در اوایل قرن ششم هجری در تملک دختری به نام خراسان بنت ابی القاسم بن علی بن مانکدیم قرار داشته است. تاکنون 12 جزء مختلف از این...

موضوع این گفتگو، تاریخ ترجمۀ فارسی از قرآن کریم از زمان شکل‌گیری در قرون سوم و چهارم هجری و تحولات بعدی آن در نسخه‌های برجا مانده از قرآن‌های کهن است. موضوعات زیر در این گفتگو مورد بحث و تحلیل قرار گرفته است. ماهیت ترجمۀ قرآن در نسخه‌های کهن چه بوده است؟ اهمیت و جایگاه ترجمۀ فارسی در ترجمۀ تفسیر طبری چیست؟ مخاطبان ترجمۀ قرآن در این دوره چه کسانی بوده‌اند؟...

انتشار یافته در: فقه و تدبیر: یادنامه علمی حضرت آیت الله العظمی موسوی اردبیلی(ره)، به کوشش محمدتقی فاضل میبدی، قم: مرکز تنظیم و نشر آثار آیت‌الله العظمی موسوی اردبیلی(ره)، 1396. نوشتار حاضر متن پیاده شدۀ نشستی است که تحت همین عنوان در سال 1393 در پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات اجتماعی برگزار شده است. طبیعی است زبان این مقاله، از همین رو تماماً از زبان گفتار جدا نشده...

چکیده: کهن‌ترین دستنویس فارسی که تاکنون شناخته شده، نسخه‌ای از کتاب الابنیة عن حقایق الأدویة متعلق به سال 447 هجری است؛ اما در میان نسخه‌های قرآنی قدیم‌تر گاه یادداشت‌هایی می‌توان یافت که اطلاعات ما در خصوص فارسی نویسی ایرانیان را به زمانی بسیار قدیم‌تر می‌برد. یکی از این اسناد، مجموعه یادداشت‌های خَیقانی یا خایقانی (از اهالی طوس خراسان) است که در هنگام...

در نگارش برخی از کلمات قرآنی، واو و یاء انتهای کلمه به دلیل آوایی و صوتی حذف شده است. در این موارد، علت حذف ظاهراً عامل صرفی یا نحوی نیست، بلکه آوایی است. مثلاً در آیه‌ی «و إنّ الله لَهادِ الذین آمنوا (حج، 54)، عبارت صحیح "لهادی الذین" بوده است، اما ی در اتصال کلام به دلیل آوایی تلفظ نمی‌شود؛ و از همین رو در کتابت نیز حذف شده است. این امر شاهد دیگری است بر ماهیت شفاهی...

مدتی پیش به نسخه‌ای از تفسیر قرآن برخوردم که در کتابخانه چستربیتی به شماره 3738، و عکس آن در کتابخانۀ آیة الله مرعشی در قم است. این تفسیر مجهول المولف از آغاز سوره‌ی مریم تا پایان سوره ناس را شامل می‌شود. احتمالاً مفسر ایرانی، اهل خراسان بزرگ، و چه بسا ساکن نیشابور است. نسخه در ایران کتابت شده و بعدها افزوده‌هایی به فارسی به آن اضافه شده است. با مقایسۀ آن با تفاسیر...

کتابخانۀ حرم علوی (مکتبة الروضة الحیدریة یا الخزانة الغرویة) در نجف اشرف یکی از غنی‌ترین مجموعه‌های قرآنی و تفسیری را در خود جای داده است. بیش از 500 نسخه‌ از مصاحف قرآن و تفاسیر قرآنی بسیار ارزشمند در این کتابخانه نگهداری می شود که برخی از آنها، بیش از یکهزار سال پیش بر آستان حرم علوی وقف شده‌اند. موضوع این نوشتار کوتاه، اشاره به برخی از قطعات قرآنی متعلق به...

وزیر مغربی (370ــ418 ق) از دانشمندان شیعه در پایان قرن چهارم و آغاز قرن پنجم هجری است. وی نوه‌ی دختری محمد بن ابراهیم نعمانی مؤلف كتاب الغیبة است (نجاشی، ص 69)، و خود در زندگی‌نامه‌ی كوتاه خویش اشاره كرده است كه نسبش از طریق پدر به بهرام گور (م 438 م) از پادشاهان ایران می‌رسد (ابن‌عدیم، 6/2532). به سبب شرافت خانوادگی وزیر مغربی از طرف پدر و مادر، وی در حلب از نخستین سال‌های...

من مقاله‌ای نوشته‌ام در معرفی قرآنی مترجَم از قرن پنجم هجری و تحلیل متن این ترجمه‌ی فارسی که قرار است در مجله‌ی ترجمان وحی (زمستان 1396) منتشر شود. در این میان، نام مالک بر روی این نسخه (خراسان بنت ابی‌القسم بن علی بن مانکدیم) در اوایل قرن ششم هجری توجهم را جلب کرد. نوشته‌ی حاضر را در معرفی اهمیت این یادداشت مالکیت و تبار جدش، علی بن مانکدیم نوشته‌ام. این نسخه...