مصحف المشهد الرضوي یا Codex Mashhad عنوانی است که من به ترکیب دو نسخۀ کهن قرآنی به شماره‌های 18 و 4116 در کتابخانۀ آستان قدس رضوی داده‌ام که در اصل یک قرآن کامل را تشکیل می‌داده‌اند اما به دلایلی نامعلوم از هم جدا افتاده‌اند. این کهن‌ترین اثر قرآنی در ایران، و حجیم‌ترین نسخۀ حجازی در قطع عمودی (با 252 برگ) در سراسر جهان است که تاکنون می‌شناسیم. داستان کشف این دو تنها نسخۀ...

آرشیف ملی افغانستان مهم‌ترین مرکز نگهداری اسناد کهن و نسخه‌های خطی افغانستان در کابل است. این مرکز در دهه‌های اخیر به سبب جنگ و ناامنی مکرراً مورد دستبرد قرار گرفته و آثار زیادی از آن به سرقت رفته است. یکی از تازه‌ترین این موارد نسخه‌ای از قرآن به خط کوفی منسوب به خط امام حسن مجتبی علیه السلام است. این نسخه به شمارۀ 4 از سال 1335 شمسی در موزه کابل و بعدا در آرشیف...

یکی از نسخه‌های کهن موجود در کتابخانۀ آستان قدس رضوی، قرآنی 150 پاره است که تمامی آن را محمد بن محمد بن ابی الحسن کبریتی در سال 528 هجری احتمالاً در نیشابور کتابت کرده است. خط نُسخه نَسخ زیبای ایرانی است و تذهیب و تزیینات آن نیز بسیار چشمگیر. اندازۀ اوراق 15*10 سانتی متر است و هر صفحه، تنها 4 سطر دارد. کتابت نسخه‌های قرآن در 150پاره، در قطع کوچک و با چهار سطر در هر صفحه،...

جزءهای قرآنی به شماره‌های 3041، 3042، 3043، و 3044 در کتابخانۀ آستان قدس رضوی، حاوی یادداشت‌هایی کهن به فارسی و عربی از کاتب و واقف‌اند. اصل این قرآن در 30 جزء جداگانه به خط نسخ اولیه، آمیخته با عناصری از خط کوفی مشرقی کتابت شده است. دستخط کاتب بسیار ساده و ابتدایی است و از هیچ ظرافتی برخوردار نیست. از اینجا می‌توان نتیجه گرفت که این نسخۀ قرآنی از نمونه‌های عادی بوده که...

چکیده: یکی از معروف‌ترین نسخه‌های قرآن منسوب به دستخط امام علی علیه السلام، قرآن کوفی کاملی به شمارۀ 1 در کتابخانۀ حرم امام علی علیه السلام در نجف اشرف است. انتساب قطعی این نسخه به دستخط امام علیه السلام پذیرفتنی نیست، اما این نسخه را می‌توان یکی از باارزش‌ترین نسخه‌های کوفی متعلق به سدۀ دوم هجری به شمار آورد. مقالۀ حاضر برای نخستین بار، جوانب مختلف...

قرآن و سنت تفسیری‌اش: مقالاتی درباب تاریخ تفسیر در قرون نخست، اندرو ریپین، ترجمه و ویرایش مرتضی کریمی‌نیا، قم: انتشارات ادبیات با همکاری مرکز و کتابخانۀ مطالعات اسلامی به زبانهای اروپایی، 1400. 456ص. شابک: 9786229739747. امروزه مطالعات تفسیری در کنار مطالعات قرآنی دو شاخۀ مهم از حوزۀ پژوهش‌های مربوط به تکوین دین اسلام و تحولات فرهنگی و اجتماعی سده‌های نخست اسلامی...

نشانه‌هایی در دست است که از حدود قرن چهارم هجری، کتابت و دستخط برخی از نسخه‌های قرآنی به خط کوفی را به امام علی علیه السلام یا دیگر صحابه، چون خلیفۀ سوم، عثمان بن عفان نسبت داده‌اند. از سوی دیگر جستجو در مجموعه‌های خصوصی، موزه‌ها و کتابخانه‌های ایران و جهان نشان می‌دهد اکنون قریب به 200 نسخۀ کامل یا ناقص قرآن منتسب به دستخط امام علی علیه السلام یا یکی دیگر از...

كتاب‏شناسی مطالعات قرآنی در زبانهای اروپایی، تألیف مرتضی کریمی نیا، پیشگفتار از اندرو ریپین، قم، مؤسسۀ فرهنگی ترجمان وحی، 1391، 800ص. Bibliography of Qurʾanic Studies in European Languages, by Morteza Karimi-Nia, Foreword by Andrew Rippin, Qum, CTHQ, 2012. 800pp. ISBN: 978-600-92543-2-3 کتاب‌شناسی يعنی «فهرستی از مجموعه نوشته‌های مرتبط با موضوعی خاص». اين تعريف درست است؛ اما کتاب‌شناسی امری بسيار فراتر از اين هم هست....

ابوجعفر محمد بن موسی الموسوی از نوادگان امام موسی کاظم علیه السلام، یکی از عالمان و ادیبان شیعه در نیشابور، و نقیب شیعیان در طوس در قرن چهارم هجری بوده که با امیران و حاکمان سامانی نیز ارتباطی نزدیک داشته است. هرچند نام وی در هیچ یک از مصادر رسمی فقه، حدیث، کلام، تفسیر، و رجال شیعه ذکر نشده، بسیاری از ادیبان و مورّخان قرون چهارم و پنجم هجری چون ابومنصور ثعالبی، و...

در شرح و توضیح آیۀ 71 سورۀ زخرف، خواجه عبدالله انصاری (در نسخۀ تفسیرش که هنوز منتشر نشده است)، دو بیت از شاعری عرب نقل می‌کند که تاکنون عینا آن را در جایی نیافته‌ام، اما بخشی از آن را به قیس بن الملوح یا همان مجنون بنی عامر نسبت داده‌اند. در ادامه، وی خود مضمون آن دو بیت را در قالب یک رباعی به فارسی می‌سراید: عبارات فارسی و عربی خواجه عبدالله در این بخش از تفسیر وی...

وقف‌نامه‌های قرآن‌های کهن بجا مانده در کتابخانۀ آستان قدس رضوی یکی از مهم‌ترین منابع دست اول در شناسایی برخی رجال ادبی و دینی ایران در قرون چهارم تا هفتم هجری است. برخی نام‌ها که به عنوان کاتب، مقری، یا واقف در آغاز و انجام این نسخه‌های نفیس قرآنی ثبت شده، اطلاعاتی بسیار ارزشمند و منحصر به فرد از زندگی و احوالات برخی عالمان شیعه و سنی در خراسان، قم، ری، قزوین،...

ابواسماعیل عبداللّه بن محمد بن علی انصاری هروی (396ـ481 ق) معروف به شیخ الاسلام یا خواجه عبداللّه انصاری از بزرگترین دانشمندان حنبلی خراسان است که در میان فارسی زبانان بیشتر به صوفی و زاهد معروف گشته است. او واعظ، محدث، مفسّر، و دانای تاریخ و انساب بود و در زمان خود تلاش بسیاری برای ترویج مذهب حنبلی در خراسان و به ویژه در زادگاهش هرات کرد. آثاری چند به عربی و فارسی از...

نسخه‌ای از تفسیر انوار التنزیل بیضاوی اکنون در ارزروم (ترکیه) یافته شده است که کاتبش (عبدالصمد بن محمود بن عبدالصمد الفاروقی) آن را در جمادی الاولی 692 هجری کتابت کرده است و در انجامۀ نسخه اظهار می‌دارد که مولف تفسیر، بیضاوی در کمتر از یک سال پیش، در شوال 691 هجری در تبریز درگذشته است. این شهادت می‌تواند مشکل تاریخ وفات بیضاوی شیرازی را که سخت محل اختلاف است، حل...

این قرآن را بانویی به نام ازه الترکیه بر مسجد صیارفة در نیشابور وقف کرده است. عبارت وقف نامه نشان می‌دهد که این مسجد منسوب به اصحاب ابوحنیفة بوده است. جالب آنکه این بانوی واقف، کار خود را در زمان حیات قاضی صاعدی یا همان ابونصر احمد بن محمد بن صاعد (م 482 ق)، به استصواب و زیر نظر او، یعنی در میانۀ قرن پنجم انجام داده است. قاضی القضاة ابو نصر أحمد بن محمد بن صاعد...

این هر دو نسخۀ تازه‌یاب از تفسیر خواجه عبداللّه از تقسیم بندی رباعی قرآن تبعیت می‌کنند و حاوی ربع آخر قرآن، از سورۀ صاد تا سورۀ ناس‌اند. بنابراین همچنان امید داریم سه پارۀ دیگر تفسیر خواجه عبداللّه در آینده یافت شود. توصیف اجمالی این دو نسخه که تاکنون شناخته‌ام به این قرار است: نسخۀ الف، به شمارۀ 1426 در کتابخانۀ خلیل حمید پاشا در اسپارتا (ترکیه)، حاوی 390 برگ،...