نسخه‌ای سی پاره از قرآن کریم در ماه رمضان سال ۶۱۴ هجری بر یکی از خانقاه‌های شهر مشهد وقف شده که اکنون چهارده جزء آن در کتابخانۀ آستان قدس رضوی نگه‌داری می‌شود. واقف این اثر، فردی به نام علی بن حمزة بن الحسین بندار مموله مشهدی، در وقف‌نامۀ خود اظهار می‌دارد که این قرآن سی پاره را بر خانقاهی که در میانۀ بازار شهر مشهد مقدس بنا کرده است وقف می‌کند و آن را به دست متولی این خانقاه و بقعه، محمود بن محمد بن علي الشعیبی سپرده است. از مجموع سی پارۀ این قرآن، اکنون بنا به جستجوی من، چهارده جزء در کتابخانۀ آستان قدس رضوی باقی مانده که برخی از این اجزاء کامل‌اند، برخی چند برگه از آغاز یا انتها نقص دارند، و از برخی تنها چند ورق بر جای مانده است.

فهرست اجزای باقی مانده و یافت شده از قرآن علی بن حمزة بن الحسین بندار مموله مشهدی در کتابخانۀ آستان قدس رضوی چنین است:

وقف‌نامۀ این قرآن سی پاره قدیم‌ترین سندی است که در آن به بازار شهر مشهد اشاره شده است. 1

توصیفی کهن از اشاره به بازارهای پر رونق در شهر مشهد در آغاز سدۀ ششم هجری در کتاب نزهة المشتاق في اختراق الآفاق چنین آمده است: «وأما مدينة طوس فإنها مدينة كبيرة حسنة المباني كثيرة الأسواق شاملة الأرزاق عامرة الأمكنة رائقة الجهات ولها مدن بها منابر منها الرايكان وطبران وتروغوز والرايكان مدينة صغيرة متحضرة بها سوق عامرة وسلع نافقة وكذلك مدينة خان روان مدينة حاضرة آهلة نافقة الأمتاع حسنة المباني فسيحة المسالك متقنة الأشكال.» نک: محمد بن محمد بن عبد الله بن إدريس الحسني الطالبي، المعروف بالشريف الادريسي (ت ٥٦٠هـ)، نزهة المشتاق في اختراق الآفاق، بيروت: عالم الكتب، ١٤٠٩ ، ج۲، ص ۵۹۲.

در میانۀ این بازار خانقاهی قرار داشته است که در آغاز سدۀ هفتم هجری، نسخه‌هایی از قرآن بر آنجا وقف شده است. متن این وقف‌نامه از این جهت با سایر اسناد برجای مانده در میان نسخه‌های قرآنی کتابخانۀ آستان قدس رضوی هماهنگی دارد که نشان می‌دهد دست کم از سدۀ پنجم هجری، خانقاه‌هایی در شهر مشهد (طوس قدیم) دایر بوده و نسخه‌های قرآنی بر آنها وقف می‌شده است.

بر اساس وقف‌نامه‌هایی که در آغاز قرآن‌های موجود در کتابخانۀ آستان قدس رضوی دیده‌ام، اسامی شماری دیگر از خانقاه‌های شهر مشهد در سده‌های ششم و هفتم هجری عبارتند از: خانقاه أبو المعالي فضل الله بن محمد؛ خانقاه الشیخ الزکي أمین المسلمین علي بن محمد بن أحمد الرادکي؛ خانقاه أبو القاسم بن محمد بن الحسن الحسیني؛ و خانقاه فاطمة بنت سعد الدین ملك الاسلام أبو الفتوح نصر بن مسعود بن عطاء. برخی از این خانقاه‌ها بناشده به دست و در اختیار شیعیان بوده، و ایشان نیز واقف قرآن بر خانقاه‌های خود بوده‌اند.

واقف (= علی بن حمزة بن الحسین بندار مموله مشهدی) در آغاز تک تک این اجزای قرآنی، وقف‌نامه‌ای به زبان فارسی نوشته که متن آن در هر یک با دیگر اندک تفاوتی دارد. این وقف‌نامه اکنون در آغاز شش جزء از قرآن بندار مموله مشهدی باقی مانده است. به رغم جستجوی من در منابع قدیم، از واقف اثر (= علی بن حمزة بن الحسین بندار ممولة مشهدی)، و نیز متولی خانقاه (= محمود بن محمد بن علي الشعیبی) نشانی به دست نیامد. اما از ظواهر وقف‌نامه، شاید بتوان استنباط کرد که این دو تن از شیعیان مشهد در آغاز قرن هفتم هجری بوده‌اند.

لازم به ذکر است که متن قرآن علی بن حمزة بن الحسین بندار ممولة مشهدی با خط محقَّق، با پنج سطر در هر صفحه کتابت شده است. در آغاز هر جزء، دو صفحه آغازین در جدولی زرین به صورت سه سطری کتابت و تذهیب شده است. پایان آیات با یک گل آیه زرین مشخص شده و در حاشیه صفحات علامات قندیل و شمسه برای اشاره به تخمیس و تعشیر آیات مزین شده است. در ادامۀ این یادداشت، نخست دو تصویر از متن قرآن، و سپس تصویر شش وقف‌نامۀ علی بن حمزة بن الحسین بندار ممولة مشهدی همراه با بازنویسی متن آنها آمده است. 2

با سپاس از دوست گرامی، جناب استاد عمادالدین شیخ الحکمایی.