قرآن‌های کوفی در ایران و دیگر پاره‌های آن در جهان، مرتضی کریمی‌نیا، تهران: مرکز طبع و نشر قرآن جمهوری اسلامی ایران، ۱۴۰۱. ۵۸۴صفحه، رنگی، شابک:۹۷۸۶۰۰۶۲۳۹۷۶۷.

فهرست نویسی نسخه‌های قرآنی در ایران هنوز راه زیادی برای پیمودن در پیش دارد. از آنجا که این نسخه‌های قرآنی مختلف در کتابخانه‌ها و موزه‌های ایران و کشورهای همسایه، در لابلای سایر آثار علمی برجا مانده از میراث کهن اسلامی نگهداری می‌شده‌اند، تنها این فرصت را یافته‌اند که فهرست نویس، فیزیک ظاهری آنها را به اختصار گزارش کند. با این همه، این گزارش‌های کوتاه از برخی نسخه‌های قرآنی بسیار مغلوطند و در آنها به جزئیات مهم محتوایی از درون نسخه‌ها اشاره‌ای نشده است. از نظر اغلب فهرست نویسان، نسخه‌های قرآنی همه قرآن‌اند و جز در نوع خط و قطع و تعداد برگه‌ها و اشکال تزیینی شان، چندان تفاوتی نیست. از همین رو، فهرست نویسی مصاحف قرآنی در کشور ما طی یکصد گذشته به درستی بنا نشده و در آن تحوّلی نیز رخ نداده است. با آنکه مصاحف قرآنی به خط حجازی و کوفی، کهن‌ترین اسناد مکتوب به شمار می‌آیند و طبیعتاً از درون آنها انبوهی نکات تاریخی، ادبی، علمی و فنی قابل شناسایی و پژوهش است، این آثار در میان پژوهشگران میراث اسلامی و ایرانی، کمترین توجه را به خود جلب کرده است. بیشترین سخنان تنها در وصف نسخه‌های مهم کوفی با انجامه‌های جعلی منسوب به امامان شیعه گفته شده، یا گاه از خط و تذهیب نسخه‌های فاخر عهد ایلخانی و تیموری و صفوی و قاجاری به میان رفته است.

مهم‌ترین مراکز حاوی نسخه‌های قرآنی در ایران، کتابخانۀ آستان قدس رضوی و موزۀ ملی ایران‌اند که از هیچ یک، فهرست کامل و دقیقی در اختیار نیست. از میان نزدیک به بیست هزار نسخۀ قرآنی موجود در کتابخانۀ آستان قدس رضوی، بخشی بسیار ناچیز (کمتر از 200 نسخه) در کتاب فهرست گنجینه قرآنی آستان قدس رضوی، به قلم شادروان احمد گلچین معانی معرفی شده، و از شمار فراوان قرآن‌های موزۀ ملی ایران، چیزی جز چند سطر اطلاع ناقص و نادرست در خصوص جوانب فیزیکی نسخه در دست نیست. وضعیت در فهرست‌ها و گزارش‌های انتشار یافته از آثار قرآنیِ کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی، کتابخانۀ ملی ایران، کتابخانۀ آیة اللّه مرعشی، کتابخانۀ آیة اللّه گلپایگانی، کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران، کتابخانه و موزۀ ملی ملک، موزۀ کاخ گلستان، موزۀ آستان مقدس قم، موزۀ رضا عباسی، موزۀ چهلستون اصفهان، موزۀ شاه نعمت‌الله ولی در ماهان، موزۀ ملی کاشان، و جز آن نیز چندان بهتر نیست.

کتاب حاضر درواقع نتیجۀ پژوهشی کوتاه من (در سال 1397 شمسی) در مرکز طبع و نشر قرآن کریم برای شناسایی و معرفی نسخه شناختی مهم‌ترین قرآن‌های کوفی در ایران بوده است که در سال‌های بعد به تکمیل و افزایش کمّی و کیفی آن پرداخته‌ام. این اثر تلاشی نخستین برای توجه دادن پژوهشگران میراث اسلامی و علاقمندان نسخه‌های قرآنی به مهم‌ترین عناصر تاریخی، ادبی، هنری، و قرآن‌شناختی در این آثار کهن اسلامی است و در آن، بیش از دویست نسخۀ قرآنی کهن (قرون اول تا چهارم هجری) از مهم‌ترین کتابخانه‌ها و موزه‌های ایران معرفی و بررسی تفصیلی شده‌اند، اما آثار زیادی نیز برجای مانده که پژوهش و معرفی علمی‌شان تلاش‌های آتی دیگر محققان را می‌طلبد. کوشش من در این اثر مقدماتی بر آن بوده است که در حد توان خود به توصیف مهم‌ترین جوانب ظاهری و محتوایی نسخه‌ها بپردازم، و خواننده را با جزییات بیشتری از وی‍ژگی‌های هر نسخه آشنا کنم.

کتاب در سه فصل اصلی تدوین یافته است. فصل نخست، عهده دار بررسی کهن‌ترین نمونه دستنوشته‌های قرآنی به خط حجازی یا مایل است که در آن، تنها دو نسخۀ به شمارۀ 18 و 4116 از کتابخانۀ آستان قدس رضوی موسوم به «مصحف مشهد رضوی» بررسی شده است. از آنجا که این اثر کهن قرآنی به زودی در قالب چاپ عکسی به انتشار عمومی خواهد رسید، در کتاب حاضر به معرفی کوتاه‌تر آن بسنده کرده، خوانندگان را برای اطلاعات بیشتر به مقدمۀ چاپ عکسی نسخه، و نیز به مقالۀ انتشار یافته در مجلۀ مخطوطات اسلامی ¹ “A New Document in the Early History of the Qurʾān: Codex Mashhad, an ʿUthmānic Text of the Qurʾān in Ibn Masʿūd’s Arrangement of Sūras,” in: Journal of Islamic Manuscripts 10iii (2019), pp. 292-326. ارجاع می‌دهم.

فصل دوم شماری از نسخه‌های قرآنی به خط کوفی از قرون دوم تا چهارم هجری را معرفی می‌کند. از آنجا که بسیاری از نسخه‌های کوفی در ایران و جهان، طی قرون متمادی، پاره پاره شده و تکه‌های مختلف آن در صورت سالم ماندن، اکنون در جاهای مختلف نگهداری می‌شوند، سعی من در این فصل بر آن بوده است که در هر مورد نسخه را همراه با معرفی دیگر پاره‌های آن در کتابخانه‌های داخل و خارج از ایران معرفی کنم. این امر به پژوهشگر امکان می‌دهد هنگام تحقیق درباب هر از این نمونه‌ها، بیشترین قطعه‌های موجود از آن قرآن را ببیند و از بررسی نمونه‌های مشابه با آن نسخۀ کوفی غافل نماند. افزون بر این، هم در این بخش و هم در دو بخش دیگر، جزییات کاملی از دانش‌های قرآنی موجود در نسخه‌ها، از جمله قرائت‌های مختلف ذکر شده در آنها، نظام املایی (رسم) به کار رفته، گونۀ نقطه و اعراب گذاری (نَقْط و ضَبْط و شَکْل)، نظام‌های مختلف شمارش آیات در هر سوره (عَدّ الآی)، نامگذاری سوره‌ها، و مانند آن مورد توجه من بوده است.

فصل سوم به چند نمونه از نسخه‌های قرآنی با خط کوفی جدید و تکامل یافته در سدۀ چهارم و آغاز سدۀ پنجم می‌پردازد که اصطلاحاً آن را کوفی مشرقی می‌نامیم. ویژگی اصلی این مصاحف، اطمینان ما به ایرانی بودن این نسخه‌هاست، چه در اغلب این موارد، کاتب، واقف یا مالک نسخه را می‌شناسیم، و نوع خط کوفی در آنها را با هنر کتابت و کتاب آرایی ایرانی پیوند می‌زنیم. تعداد نسخه‌های قرآنی به خط کوفی مشرقی یا کوفی ایرانی در موزه‌ها و کتابخانه‌های ایران، به ویژه در کتابخانۀ آستان قدس رضوی بسیار فراوان، و تنوّع خطوط و آرایه‌های تزئینی آنها نیز بسیار زیاد است. از این رو، و نیز به سبب تنگنای مجال، در این فصل تنها به معرفی تفصیلی شش نسخۀ متنوع از قرآن‌های کوفی ایرانی پرداخته‌ام که از یک سو، در شمار کهن‌ترین نسخه‌های تاریخ‌دار از سدۀ چهارم و آغاز سدۀ پنجم هجری‌اند، و از دیگر سو، در میان پژوهشگران ایرانی و غیرایرانی کنونی کمتر شناخته شده‌اند.

در معرفی هریک از نسخه‌ها، نخست کوشیده‌ام تمام پاره‌های متعلق به آن نسخه در ایران و جهان را شناسایی کرده، در کنار هم آورم. آنگاه افزون بر معرفی فیزیکی نسخه‌ها (جنس برگه، جلد، تعداد و قطع اوراق، مَسطَر و جزآن)، به جزییاتی درباب نوع و ویژگی‌های خط کوفی، ویژگی‌های تزیینی و تذهیب‌های نسخه، اطلاعاتی از زندگی کاتب یا واقف، اطلاعات تاریخی دربارۀ نسخه و محیط کتابت آن، شیوۀ نقطه گذاری و اعراب گذاری نسخه، رسم و املای قرآنی به کار رفته در آن، قرائت‌های رسمی (سبعة و عشرة) و قرائت‌های شاذ به‌کار رفته در آن، به اختصار یا به تفصیل پرداخته‌ام. از این رو، معرفی هر یک از این نسخه‌های قرآنی در قالب مقاله‌ای بلند و غالباً همراه با ارجاع متقاطع به نسخه‌های دیگر فراهم آمده است.

در هنگام تدوین این اثر طی چهار سال گذشته، از مشورت دوست گرامی‌ام، مرتضی توکلی در مرکز طبع و نشر قرآن جمهوری اسلامی ایران، برخوردار بوده‌ام که سپاسگزاری از او را کمترین ادای دینم می‌شمارم. همچنین از راضیه اسماعیلی و امیر استرابی سپاس می‌گزارم که در حروفچینی و صفحه آرایی اثر نهایت دقت و هنر خویش را به کار آوردند. از دانشمند ایران دوست خدوم، ابوالعلاء سودآور سپاس ویژه دارم که دسترسی مرا به آرشیو شخصی‌اش از کاتالوگ‌های حراج آثار اسلامی (ساتبیز، کریستیز، بنهامز، و جزآن) در لندن فراهم ساخت و در شکل‌گیری نهایی این اثر یاری‌ام رساند. دسترسی به تصاویر نسخه‌های قرآنی کهن در موزه‌ها و کتابخانه‌های ایران، دشواری‌های خاص خود را دارد. بر خود وظیفه می‌دانم از مدیران و همکارن پیشین و کنونی در این مراکز یاد و تشکر کنم که دسترسی مرا به این تصاویر تسهیل کردند: کتابخانۀ آستان قدس رضوی، کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران، موزۀ ملی ایران، کتابخانۀ ملی ایران، موزۀ آستان مقدس قم، کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی، کتابخانۀ آیة اللّه مرعشی نجفی (ره)، کتابخانۀ آیة الله گلپایگانی (ره)، موزۀ کاخ گلستان، کتابخانه و موزۀ ملی ملک، موزۀ رضا عباسی، مکتبة الروضة الحیدریة در حرم امام علی علیه السلام، و مکتبة امیرالمؤمنین علیه السلام. اکنون که چند سالی است اهتمام و توجه ایرانیان به پژوهش‌های نسخه شناختی در مصاحف قرآنی رشد مضاعف یافته، امید دارم این گام کوچک بتواند روزنه‌ای کوچک به این فضای ارزشمند علمی بگشاید و پرتوی اندک بر ابهامات تاریخی مصاحف کهن قرآنی بیفکند.