چکیده: یکی از معروف‌ترین نسخه‌های قرآن منسوب به دستخط امام علی علیه السلام، قرآن کوفی کاملی به شمارۀ 1 در کتابخانۀ حرم امام علی علیه السلام در نجف اشرف است. انتساب قطعی این نسخه به دستخط امام علیه السلام پذیرفتنی نیست، اما این نسخه را می‌توان یکی از باارزش‌ترین نسخه‌های کوفی متعلق به سدۀ دوم هجری به شمار آورد. مقالۀ حاضر برای نخستین بار، جوانب مختلف نسخه‌شناختی، خط، تذهیب، رسم و املا، قرائات، عد الآی، و سایر ویژگی‌های قرآن شناسانۀ این قرآن کوفی را بررسی می‌کند. در این نسخه که آن را «مُصحف نجف» می‌نامم، همانند اغلب نسخه‌های کوفی سده‌های دوم و سوم هجری، ویژگی‌های بَصْری در کتابت قرآن غلبه دارد: اغلب کلمات اختلافی در میان مصاحف نخستین شهرها، مطابق با مصحف بصره نوشته شده؛ نظام شمارش آیات (عد الآی) کاملاً بر نظام بَصْری منطبق است؛ و اختلاف قرائات ثبت شده در نسخه عمدتاً به قرائت قاریان بصره (ابوعمرو و یعقوب) و گاه کوفه (حمزة و کِسائی) نزدیک است.

مقدمه
مصاحف و نسخه‌های کهن قرآنی امروزه صرفاً آثاری برای تبرّک جستن یا نمایش دادن در موزه‌ها نیستند. این آثار علاوه بر ارزش فوق العاده به جهت قدمت و کهنگی‌شان، اسناد و شواهد بسیار مهمی برای مطالعۀ تاریخ قرآن و کتابت قرآن در جهان امروز به شمار می‌آیند. بررسی و پژوهش در خصوص این نسخه‌های کهن تنها به نسخه‌های بسیار قدیمی متعلق به قرن نخست هجری محدود نمی‌شود، بلکه حتی نسخه‌های قرون بعدی تا حدود قرن چهارم و پنجم نیز در بسیاری موارد می‌تواند گوشه‌هایی از روند تحول در کتابت، اعراب، نَقط، تذهیب، قرائات و سایر وجوه مصاحف قرآنی را بر ما روشن کند. برخلاف نسخه‌های غیر قرآنی که در یکصد سال اخیر در میان محققان مسلمان مورد توجه بوده و دانش نسخه پژوهی ما را بسیار افزون ساخته است، نسخه پژوهان مسلمان کمتر به نسخه‌های قرآنی و ارزش آنها در تحقیقات تاریخی توجه نشان داده‌اند.

در کتابخانۀ غرویه و روضۀ علویه در نجف اشرف، نسخه‌ها و مصاحف قرآنی متعددی به خط کوفی و غیرکوفی هست. در این میان، شاید معروف‌ترین نسخه، قرآن کاملی باشد که خط آن منسوب به امام علی علیه السلام شده است (تصویر 2). این اثر یکی از قدیم‌ترین مصاحف قرآنی است که از قرون نخست به دست ما رسیده و همواره از قدیم، به سبب وجود امضایی در انتهای آن با رقم «کتبه علی بن ابیطالب»، به امام اول شیعیان حضرت علی علیه السلام نسبت داده شده، و از این رو، در میان مسلمانان و برخی از محققان غیرمسلمان مشهور یا شناخته شده بوده است. مقالۀ حاضر می‌کوشد ضمن معرفی جوانب مختلف این نسخۀ بسیار کهن از قرآن کریم، به بررسی ویژگی‌های متنی این قرآن بپردازد. روشن است که انتساب کتابت این قرآن و دیگر نمونه‌های مشابه به امام علی علیه السلام به دلایل مختلف نادرست و غیرقطعی است. نخست آنکه همانند عموم مصاحف قدیم، اغلاط و اشتباهات متعدد در کتابت کلمات قرآنی در این نسخۀ کوفی رخ داده که صدور آن از امام معصوم نامحتمل می‌سازد. دودیگر آنکه نشانه‌های واضحی از افزودن نام امام علیه السلام به عنوان کاتب در انتهای نسخه آشکار است (تصویر 2). با این همه، چنین نسخه‌های کاملی از قرآن که تاریخ کتابت آنها را می‌توان به سده‌های دوم و سوم هجری نسبت داد، آثار تاریخی بسیار ارزشمندی برای شناخت تاریخ کتابت قرآن در قرون نخست به شمار می‌آیند؛ چه پژوهش‌های مختلف درباب نسخه‌های کوفی باقی‌مانده در قرون نخست، می‌تواند ما را با جوانب جدیدی از سیر تکوین و تحولات کتابت متن قرآنی و هنرهای پیرامون آن در سده‌های آغازین آشنا کند.

انتشار یافته در مجلۀ آینۀ پژوهش، سال 32، شمارۀ سوم، پیاپی 189، مرداد و شهریور 1400، ص 119-162.