ابوجعفر محمد بن موسی الموسوی از نوادگان امام موسی کاظم علیه السلام، یکی از عالمان و ادیبان شیعه در نیشابور، و نقیب شیعیان در طوس در قرن چهارم هجری بوده که با امیران و حاکمان سامانی نیز ارتباطی نزدیک داشته است. هرچند نام وی در هیچ یک از مصادر رسمی فقه، حدیث، کلام، تفسیر، و رجال شیعه ذکر نشده، بسیاری از ادیبان و مورّخان قرون چهارم و پنجم هجری چون ابومنصور ثعالبی، و ابونصر عُتبی مکرراً از او یاد کرده، و اقوال و ابیاتی را از او ذکر کرده‌اند که اغلب با تاریخ، ادبیات، فرهنگ و آداب ایرانیان در خراسان قرن چهارم پیوند دارد. مقالۀ حاضر ضمن بررسی منابع کهن و گردآوری اطلاعات پراکنده از زندگی و آثار ابوجعفر موسوی، به معرفی نسخه‌ای ۳۰پاره از قرآن کریم می‌پردازد که وی آن را در سال ۴۰۲ هجری، بر حرم امام رضا علیه السلام وقف کرده است. این نسخه یکی از قدیم‌ترین قرآن‌های وقفی و تاریخ‌دار شیعیان به شمار می‌آید که به خط نسخ بسیار کهن، و همراه با انبوهی علائم و نشان‌های مُذهَّب در خراسان کتابت شده است. رسم آن به شیوۀ قیاسی و مخالف با رسم عثمانی است، و قرائت آن در مجموع به قرائت ابوعمرو بصری و یعقوب حَضرمی بسیار نزدیک است.



مقدمه
در شوال سال ۴۰۲ هجری، قرآنی ۳۰ پاره بر حرم امام رضا علیه السلام وقف شده است. بررسی این قرآن که اکنون تنها پنج پاره در کتابخانۀ آستان قدس رضوی باقی مانده است، ما را با یکی از عالمان، ادیبان، و سادات شیعه به نام ابوجعفر محمد بن موسی الموسوی، در قرن چهارم هجری پیوند می‌زند که نام وی اکنون در مصادر شیعی کمتر ذکر می‌شود و اطلاعات زیادی از زندگی و آثار وی باقی نمانده است. یکی از ویژگی‌های مهم این قرآن، مورَّخ بودن وقف‌نامۀ آن در آغاز قرن پنجم هجری است، گواینکه خود قرآن احتمالاً در اواخر سدۀ چهارم کتابت شده است. متن وقف‌نامۀ ابوجعفر موسوی که در آغاز تمام اجزای سی گانه کتابت شده، چنین است:

وقفه وسبله السید أبو جعفر محمد بن موسی الموسوي تقبل اللّه منه علی مسجد مشهد الإمام أبي الحسن علي بن موسی الرضا علیه السلام لا یباع ولا یوهب ولا یخرج من سور المشهد وذلک في شوال سنة اثنتین وأربع مائة.

این یکی از کهن‌ترین وقف‌نامه‌های قرآنی در کتابخانۀ آستان قدس رضوی است که واقف آن به وضوح شیعه است. بررسی جوانب مختلف این قرآن می‌تواند جوانب تازه‌ای از تاریخ کتابت و وقف قرآن به دست کاتبان و واقفان شیعه و سنی در قرن چهارم هجری در خراسان بزرگ را بر ما آشکارتر سازد. اما پیش از معرفی تفصیلی بخش‌های باقی مانده از قرآن ابوجعفر موسوی در کتابخانۀ آستان قدس رضوی، لازم است نخست زندگی و احوال و آثار این دانشمند و ادیب شیعه در قرن چهارم و آغاز قرن پنجم هجری را مرور کنیم، به ویژه آنکه تاکنون اطلاعات پراکنده از حیات وی در متون کهن، در جایی گردآوری نشده است. بنابراین در پارۀ نخست مقاله، به شرح احوال و آثار ابوجعفر موسوی، و در پارۀ دوم، به معرفی و بررسی قرآن وقف شده از سوی وی بر حرم امام رضا علیه السلام می‌پردازیم.

انتشار یافته در مجلۀ آینۀ پژوهش، سال ۳۱، ش ۶، شمارۀ پیاپی ۱۸۶، ص ۷۵ــ۱۰۵

برای دریافت متن کامل مقاله، اینجا را کلیک کنید.