نسخۀ قرآن به شمارۀ 4129، مورَّخ 583 هجری در کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی (تهران)، درواقع حاوی یکی از تفاسیر مهم شیعی است که تاکنون ناشناخته باقی مانده است. در برخورد اولیه با این نسخه، ظاهر آن را متفاوت از سایر نسخه‌های قرآنی می‌یابیم، اما در حقیقت، این نسخه را باید اثری مرکب از متن قرآن، اختلاف قرائات عشرة، و تفسیر قرآن به شمار آورد، هرچند فهرست نویس کتابخانه، آن را در شمار قرآن‌ها ثبت کرده، و در معرفی‌اش به توصیفی ظاهری بسنده کرده است. از آنجا که این نسخه همواره در میان قرآن‌های کتابخانۀ مجلس جای گرفته، تاکنون کسی به اهمیت حواشی اطراف این نسخۀ قرآن که حاوی تفسیری بسیار مهم و مفقود از میراث شیعه در قرن ششم هجری است، توجه نکرده بود. در سال‌های اخیر کوشیده‌ام، با بازخوانی دقیق این حواشی، متنی مصحَّح و پژوهش شده از این تفسیر شیعی آماده کنم. بر این اساس، نوشتۀ حاضر به معرفی نسخه و کشف هویت مؤلف احتمالی آن یعنی ضیاءالدین ابوالرضا، سیّد فضل‌الله راوندی (زنده در 571 ق) می‌پردازد. از جمله ویژگی‌های منحصر به فرد این اثر آنکه در پایان آن، و در میان شماری از ملحقات علوم قرآنی، قدیم‌ترین نقد از سوی یک دانشمند شیعی در قرن ششم هجری بر روایت رسمی جمع قرآن به دست زید بن ثابت و در زمان ابوبکر آمده است.



الکافي في التفسیر
در شرح حال ابوالرضا راوندی، گفته‌اند که او تفسیری بر قرآن نگاشته است. شاگرد وی، شیخ منتجب الدین رازی (متوفای بعد از 585 ق) در شرح حال او نوشته است که وی تفسیری داشته، او آن را دیده، و بخشی از آن را بر ابوالرضا راوندی قرائت کرده است. علامۀ حلی (م 726 ق) در اجازه‌اش به بنی زهره، از این اثر با عنوان الکافی فی التفسیر یاد کرده است: «ومن ذلك كتاب الكافي في التفسير، املاء السيد الإمام ضياءالدين أبي‌الرضا فضل‌الله الحسني عني عن والدي، عن السيد صفي‌الدين معد الموسوي عنه». سخن علامه حلی نشان می‌دهد که این تفسیر ماهیتی املاء گونه داشته است و از این نظر مشابه المصابیح فی تفسیر القرآن (تألیف ابوالقاسم وزیر مغربی) می‌نماید. با این همه، ظاهراً هر دو مفسر، خود متن نهایی «املاءات» خویش را ویراسته‌اند.

باری، پس از علامه حلی، دیگر نشانی از رؤیت یا روایت این تفسیر مهم شیعی نمی‌یابیم. مفسران سده‌های بعد در دورۀ صفویه چون مولی فتح الله کاشانی، فیض کاشانی، عروسی حویزی، سید هاشم بحرانی، و نیز محدثانی چون علامه مجلسی نیز ظاهراً به این اثر هیچ دسترسی نداشته و از آن چیزی نقل نکرده‌اند. با این حساب، باید این کتاب را همانند بسیاری از آثار مهم شیعه در قرون قدیم از دست رفته تلقی می‌کردیم. اما کشف نسخه‌ای کامل از این تفسیر در کتابخانۀ مجلس (به شمارۀ 4129)، و نسخه‌ای ناقص از آن در کتابخانۀ آستان قدس رضوی (به شمارۀ 15498)، خوشبختانه ما را به کاشان قرن ششم هجری، مدرسۀ مجدیه، و احتمالاً السید الامام ابوالرضا فضل الله بن علی بن عبیدالله الحسنی الراوندی می‌رساند. از آنجا که نسخۀ آستان قدس رضوی ناقص و تنها حاوی 32 برگ است، در این مقاله، تنها بر نسخۀ مجلس شورای اسلامی تمرکز داریم، اما در موارد خاص به نسخۀ آستان قدس ارجاع می‌دهیم.


انتشار یافته در مجلۀ آینه پژوهش، سال 31، ش 2/ شمارۀ پیاپی 182، خرداد و تیر 1399، ص 159ـ190.