از زندگی و آثار ابونعیم احمد بن حمزة البیهقی، دانشمند گرانقدر شیعی در قرن ششم متاسفانه اطلاع چندانی در اختیار نداریم. هیچ‌یک از فهرست نویسان و معاصران وی چون منتجب الدین رازی، و عبدالجلیل قزوینی رازی از او نام نیاوده‌اند. اندک اطلاعات کنونی ما از او و استادانش برآمده از نسخه‌ای خطی به شمارۀ 218ط در کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی است که چاپ عکسی آن را مرکز نشر میراث مکتوب با مقدمۀ آقای حسن انصاری منتشر کرده است. 1 مجموعه آثار امامیه (منتخباتی از عیون اخبار الرضا (ع)، امالی شیخ صدوق، صحیفة الرضا (ع) و ...) نسخه برگردان به قطع اصلِ نسخۀ خطی شمارۀ 218 از مجموعۀ کتب خطی اهدائی سید محمدصادق طباطبایی به کتابخانۀ مجلس، کتابت 580 ه.، مقدمه: حسن انصاری، تهران، مرکز پژوهشی میراث مکتوب، 1394. این نسخه که با عنوان «مجموعه کهنه احاديث و اخبار» در کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی نام‌گذاری شده، حاوی مجموعه‌ای از احادیث و متون کلامی است که پاره‌ای از آنها به خط ابونعیم بیهقی کتابت شده، و در پشت برگ نخست آن، اجازه‌ای به خط ابونعیم بیهقی به عالم شیعی دیگری به نام ابوالحسن علي بن محمد البياضي (از مجاوران بیت الله الحرام در مکه) داده شده است.
اکنون اطلاعات ما دربارۀ ابونعیم بیهقی با رویت یادداشتی در انتهای نسخۀ شمارۀ Is1435 در کتابخانۀ چستربیتی اندکی افزایش می‌یابد. این نسخۀ قرآنی در میان پژوهشگران تاریخ هنر اسلامی در غرب بسیار شناخته شده است. خطّ زیبای محقَّقِ آن، آمیخته با نوعی نَسْخ، تذهیب صفحات آغازین و پایانی آن، و تزیینات بسیار زیبای داخلی آن در سرسورها و اطراف برگه‌ها، توجّه هر محقق و علاقمند تاریخ هنر و کتاب آرایی اسلامی را به خود جلب می‌کند. یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های نسخه، مورَّخ بودن آن و وجود انجامه‌ای به قلم فردی ناشناخته به نام «ابونعیم بن حمزة البیهقی» در آخرین برگ نسخه است. ابونعیم که به گفتۀ خود در محرّم سال 592 مجاور امام رضا علیه السلام در مشهد مقدس بوده، در انتهای این جزء از قرآن یادداشتی نوشته است که همین امر سبب اشتباه غربیان و انتساب کتابت قرآن به دستخط وی شده است. متن یادداشت وی چنین است:
اما نکتۀ اصلی اینجاست که محققان غربی، چون آرتور آربری و دیوید جیمز اطلاع نداشته‌اند نسخۀ شهرت یافته به نام و خط ابونعیم بیهقی، درواقع 31 سال پیش از یادداشتِ بیهقی در انتهای آن، به دست یکی از امیران بیهق به نام ابوالحسن زنگی بن محمد بن علی الجشمی در رمضان سال 561 هجری وقف حرم امام رضا علیه السلام شده است. این قرآن در هفت پارۀ مجزا کتابت شده و زنگی جشمی در آغاز تمام اجزای آن وقف نامه‌ای یکسان کتابت کرده است. بررسی این نسخه‌ها نشان می‌دهد که ابونعیم بن حمزة البیهقی، دانشمند کمتر شناخته شدۀ شیعی، هنگام اقامت در مشهد رضوی، در محرم سال 592 هجری، در انتهای یکی از این هفت جزء، یادداشتی کوتاه (دعای ختم قرآن به روایت امام علی علیه السلام) را نوشته، 2 متن این دعای امام علیه السلام را پیشتر شیخ طوسی در مصباح المتهجد (ص 323) با همین عبارات ذکر کرده است. اما وی کاتب متن قرآن نبوده است. این قرآن افزون بر جایگاهش در شناخت تاریخ کتابت و تذهیب مصاحف دوران سلجوقی، اطلاعات مهمی از شیوۀ رسم کلمات قرآن، و نوع قرائت رایج در خراسان قرن ششم هجری را به ما ارائه می‌دهد.
ابونعیم بیهقی چنانکه از نامش پیداست، در بیهق ــ سبزوار کنونی ــ یا اطراف آن تولد یافته است. نامش چنانکه به خط خود او در نسخۀ 218ط (برگ 1ب) آمده، أبو نعيم أحمد بن حمزة بن أحمد النعيمي البيهقي بوده، اما همو نام خود را در انتهای نسخۀ چستربیتی (Is1435) ابونعیم بن حمزة البیهقی نوشته است. زمان دقیق ولادت و وفاتش مشخص نیست، اما یادداشت او در نسخۀ 218ط کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی (برگ 1ب) نشان می‌دهد که وی در سال 580 هجری در حلب بوده، و دستخط او در نسخۀ چستربیتی (Is1435) نشان می‌دهد که در محرم 592 هجری مجاور امام رضا علیه السلام در مشهد بوده است. پس وفات او یقیناً باید پس از سال 592 قمری بوده باشد. از آنجا که در شعبان 564 هجری در استرآباد از «السيد الأجَل الامام المرتَضی علم الهدی شرف الدين عِزُّ الاسلام والمسلمين سَيِّد السَّادة ملک النُّقباء أبو الفضل محمّد بن علي بن محمّد بن المطهَّر أبي الحسن المرتضی الحسيني القمي رضي الله عنه وأرضاه» سماع حدیث کرده (نسخۀ 218ط، در کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی، برگ 7الف)، بایست در این زمان دست کم 20 ساله می‌بوده است. لذا می‌توان زمان تولد او را در حدود 540 تا 544 هجری فرض کرد؛ و از آنجا که منتجب الدین رازی (م بعد از 585 ق) در فهرست، نامی از او به میان نیاورده، می‌توان حدس زد که ابونعیم بیهقی احتمالاً دیر زمانی پس از 592 هجری (تاریخ نسخۀ قرآن چستربیتی) نیز در قید حیات بوده و چه بسا در اوایل قرن هفتم رحلت کرده است.
در این باره مقالۀ مفصلی در مجلۀ آینۀ پژوهش نوشته‌ام که امیدوارم به زودی منتشر شود.
اکنون اطلاعات ما دربارۀ ابونعیم بیهقی با رویت یادداشتی در انتهای نسخۀ شمارۀ Is1435 در کتابخانۀ چستربیتی اندکی افزایش می‌یابد. این نسخۀ قرآنی در میان پژوهشگران تاریخ هنر اسلامی در غرب بسیار شناخته شده است. خطّ زیبای محقَّقِ آن، آمیخته با نوعی نَسْخ، تذهیب صفحات آغازین و پایانی آن، و تزیینات بسیار زیبای داخلی آن در سرسورها و اطراف برگه‌ها، توجّه هر محقق و علاقمند تاریخ هنر و کتاب آرایی اسلامی را به خود جلب می‌کند. یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های نسخه، مورَّخ بودن آن و وجود انجامه‌ای به قلم فردی ناشناخته به نام «ابونعیم بن حمزة البیهقی» در آخرین برگ نسخه است. ابونعیم که به گفتۀ خود در محرّم سال 592 مجاور امام رضا علیه السلام در مشهد مقدس بوده، در انتهای این جزء از قرآن یادداشتی نوشته است که همین امر سبب اشتباه غربیان و انتساب کتابت قرآن به دستخط وی شده است. متن یادداشت وی چنین است:
«الدُّعَاءُ الَّذِي کَانَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلَامُ یَدعُو بِهِ بَعْدَ قِرَاءَةِ الْقُرآنِ: اللّهُمَّ اشْرَحْ بِالْقُرْآنِ صَدْرِي وَاسْتَعْمِلْ بِالْقُرْآنِ بَدَنِي وَنَوِّر بِالْقُرآنِ بَصَرِي وَأَطْلِقْ بِالْقُرْآنِ لِسَانِي وَأَعِنِّي عَلَیْهِ مَا أَبْقَیتَني فَإنَّه لَا حَوْلَ وَلَا قُوَّةَ إِلَّا بِکَ.
وَکَتَبَهُ أبُونُعَیمٍ بْنُ حَمْزَةَ الْبَیْهَقِيُّ جَارُ الْإِمَامِ أَبِي الْحَسَنِ الرِّضَا صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ فِي الْمُحَرَّمِ مِنْ سَنَةِ اثْنَتَیْنِ وَتِسْعِینَ وَخَمْس مِائَةٍ غَفَرَ اللَّهُ لَهُ وَلِوَالِدَیْهِ وَلِلْمُؤْمِنِینَ وَالْمُؤْمِنَاتِ.»
اما نکتۀ اصلی اینجاست که محققان غربی، چون آرتور آربری و دیوید جیمز اطلاع نداشته‌اند نسخۀ شهرت یافته به نام و خط ابونعیم بیهقی، درواقع 31 سال پیش از یادداشتِ بیهقی در انتهای آن، به دست یکی از امیران بیهق به نام ابوالحسن زنگی بن محمد بن علی الجشمی در رمضان سال 561 هجری وقف حرم امام رضا علیه السلام شده است. این قرآن در هفت پارۀ مجزا کتابت شده و زنگی جشمی در آغاز تمام اجزای آن وقف نامه‌ای یکسان کتابت کرده است. بررسی این نسخه‌ها نشان می‌دهد که ابونعیم بن حمزة البیهقی، دانشمند کمتر شناخته شدۀ شیعی، هنگام اقامت در مشهد رضوی، در محرم سال 592 هجری، در انتهای یکی از این هفت جزء، یادداشتی کوتاه (دعای ختم قرآن به روایت امام علی علیه السلام) را نوشته، 2 متن این دعای امام علیه السلام را پیشتر شیخ طوسی در مصباح المتهجد (ص 323) با همین عبارات ذکر کرده است. اما وی کاتب متن قرآن نبوده است. این قرآن افزون بر جایگاهش در شناخت تاریخ کتابت و تذهیب مصاحف دوران سلجوقی، اطلاعات مهمی از شیوۀ رسم کلمات قرآن، و نوع قرائت رایج در خراسان قرن ششم هجری را به ما ارائه می‌دهد.
ابونعیم بیهقی چنانکه از نامش پیداست، در بیهق ــ سبزوار کنونی ــ یا اطراف آن تولد یافته است. نامش چنانکه به خط خود او در نسخۀ 218ط (برگ 1ب) آمده، أبو نعيم أحمد بن حمزة بن أحمد النعيمي البيهقي بوده، اما همو نام خود را در انتهای نسخۀ چستربیتی (Is1435) ابونعیم بن حمزة البیهقی نوشته است. زمان دقیق ولادت و وفاتش مشخص نیست، اما یادداشت او در نسخۀ 218ط کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی (برگ 1ب) نشان می‌دهد که وی در سال 580 هجری در حلب بوده، و دستخط او در نسخۀ چستربیتی (Is1435) نشان می‌دهد که در محرم 592 هجری مجاور امام رضا علیه السلام در مشهد بوده است. پس وفات او یقیناً باید پس از سال 592 قمری بوده باشد. از آنجا که در شعبان 564 هجری در استرآباد از «السيد الأجَل الامام المرتَضی علم الهدی شرف الدين عِزُّ الاسلام والمسلمين سَيِّد السَّادة ملک النُّقباء أبو الفضل محمّد بن علي بن محمّد بن المطهَّر أبي الحسن المرتضی الحسيني القمي رضي الله عنه وأرضاه» سماع حدیث کرده (نسخۀ 218ط، در کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی، برگ 7الف)، بایست در این زمان دست کم 20 ساله می‌بوده است. لذا می‌توان زمان تولد او را در حدود 540 تا 544 هجری فرض کرد؛ و از آنجا که منتجب الدین رازی (م بعد از 585 ق) در فهرست، نامی از او به میان نیاورده، می‌توان حدس زد که ابونعیم بیهقی احتمالاً دیر زمانی پس از 592 هجری (تاریخ نسخۀ قرآن چستربیتی) نیز در قید حیات بوده و چه بسا در اوایل قرن هفتم رحلت کرده است.
در این باره مقالۀ مفصلی در مجلۀ آینۀ پژوهش نوشته‌ام که امیدوارم به زودی منتشر شود.
۱.
مجموعه آثار امامیه (منتخباتی از عیون اخبار الرضا (ع)، امالی شیخ صدوق، صحیفة الرضا (ع) و ...) نسخه برگردان به قطع اصلِ نسخۀ خطی شمارۀ ۲۱۸ از مجموعۀ کتب خطی اهدائی سید محمدصادق طباطبایی به کتابخانۀ مجلس، کتابت ۵۸۰ ه.، مقدمه: حسن انصاری، تهران، مرکز پژوهشی میراث مکتوب، ۱۳۹۴.
۲.
متن این دعای امام علیه السلام را پیشتر شیخ طوسی در مصباح المتهجد (ص ۳۲۳) با همین عبارات ذکر کرده است.
شنبه ۱۰ خرداد ۱۳۹۹ ساعت ۹:۵۴
