چکیده: این مقاله ضمن اشاره‌ای کوتاه به اختلاف قرائت موجود در آیۀ 10 سورۀ منافقون (وأکُنْ/ وأکونَ)، می‌کوشد نشان دهد که قرائت دوم (وأکونَ) که از آنِ ابوعمرو، و منسوب به برخی از صحابه و تابعین است، در کتابت برخی نسخه‌های قرآنی در فاصلۀ قرون چهارم تا دوازدهم هجری به‌جا مانده است، گواینکه گاه مصححان، برخی از این مصاحف و نسخه‌ها را به قرائت معروف‌تر (وأکنْ) تغییر داده‌اند. بخش پایانی مقاله، حاوی جدولی از اطلاعات این نسخه‌ها و تصاویری از صفحات این مصاحف قرآنی است.1 سپاسگزارم از دوست گرامی، آقای مرتضی توکلی که هنگام تألیف این مقاله، اطلاعات خود از گزارش‌های سنتی در خصوص رواج قرائت ابوعمرو در جغرافیای جهان اسلام را در اختیار من قرار داد.
کلیدواژه‌ها: مصاحف قرآنی، قرائات قرآنی، ابوعمرو بن علاء، کتابت قرآن، منافقون: آیۀ 10.
آیۀ دهم سورۀ منافقون چنین است: «وَأَنْفِقُوا مِنْ مَا رَزَقْنَاكُمْ مِنْ قَبْلِ أَنْ یأْتِیَ أَحَدَكُمْ الْمَوْتُ فَیقُولَ رَبِّ لَوْلا أَخَّرْتَنِی إِلَى أَجَلٍ قَرِیبٍ فَأَصَّدَّقَ وَأَكُنْ مِنْ الصَّالِحِینَ». فعل اَکُنْ در انتهای آیه به دو قرائت مجزوم (أکُنْ) و منصوب (أکُونَ) خوانده شده است. شش تن از قراء سبعه این آیه را اکنْ به جزم خوانده‌اند، و درواقع آن را عطف بر محلِ اصَّدقَ دانسته‌اند. تنها یک تن از قراء سبعه، یعنی ابوعمرو بن علاء (68ـ154 ق) آیه را أکونَ خوانده، و این کلمه را عطف بر خودِ أصَّدَّقَ دانسته است. پیش و پس از ابوعمرو اما، این قرائت «أکُونَ» به بسیاری از صحابه و تابعین در سده‌های اول و دوم هجری، از جمله: ابن‌مسعود، اُبَیّ بن کعب، ابن‌عباس، سالم مولی حذیفة، عائشة، حسن بصری، سعید بن جبیر، ابن ابی‌اسحاق، مجاهد بن جبر، مالک بن دینار، اعمش، ابن‌محیصن، عبدالله بن الحسن العنبری، عبدالله بن سلمة، عمرو بن عبید، عمرو بن مُرة نیز نسبت داده شده است.2 برای تفصیل نک.: عبداللطیف الخطیب، معجم القرائات، دمشق: دار سعدالدین للطباعة و النشر، 1422ق، ج 9، ص 479ـ480. نیز: احمد مختار عمر و عبدالعال سالم مکرم، معجم القراءات القرآنیة مع مقدمة فی القراءات و أشهر القراء، کویت: جامعة الکویت، 1408 ق/ 1988م، ج 7، ص 155.
صرف نظر از درستی یا نادرستی توجیه نحوی در هر یک از این دو قرائت،3 منابع تفسیری کهن همگی به این دو گونه قرائت و توجیه نحوی آن اشاره کرده‌اند. نک. ابن‌جریر طبری، جامع البیان عن تاویل آی القرآن؛ شیخ طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، زمخشری، الکشاف عن حقایق التنزیل، ذیل آیۀ منافقون، 10. مقالۀ حاضر به بررسی و معرفی برخی از مصاحف کهن در فاصلۀ قرون چهارم تا دوازدهم هجری می‌پردازد و نشان می‌دهد که کاتبان فراوانی، قرائت أصَّدَّقَ و أکونَ را در مصحف ثبت می‌کرده‌اند. این بدان معنا نیست که این مصاحف همگی و به تمامی به قرائت ابوعمرو کتابت شده‌اند، چه گاهی مصاحف کهن را به یکی از اختیارهای قرائتی (که ترکیب و اختیاری از قرائات مختلف است) کتابت کرده‌اند و در این موضع، قرائت ابوعمرو بر دیگر قرائات ترجیح داده شده است. سخن ابن‌جزری در النشر فی القراءات العشر نشان می‌دهد که حتی ممکن است نسخه‌ای از قرآن به قرائت ابوعمرو کتابت شده، اما در این موضع خاص، آیه را با "و" ننوشته باشد.4«واختلفوا فی وأکن من الصالحین؛ فقرأ أبوعمرو وأکونَ بالواو و نصب النون، و قرأ الباقون بجرم النون من غیر واو، و کذا هو مرسوم فی جمیع المصاحف». محمد بن‌جزری، النشر فی القراءات العشر، تحقیق علی محمد الضباع، قاهرة: المکتبة التجاریة الکبری، بی‌تا، ج 2، ص 430. وی در جایی دیگر (النشر، ج 1، ص 13)، ثبت این قرائت و نیز قرائت بِظَنِینٍ (تکویر، 24) را از قبیل مخالفت با رسم عثمانی به‌شمار نمی‌آورد.
قرائت قرآن بر اساس ابوعمرو از قرن سوم به بعد در عراق، شامات، و حجاز رواج و تداول بسیار داشته است. مقدسی (م 380 ق) در گزارش خود از سرزمین حجاز می‌گوید در مکه قرائت ابن‌کثیر، در یمن قرائت عاصم، و پس از آن قرائت ابوعمرو در سراسر حجاز متداول است.5 شمس‌الدین محمد بن احمد مَقْدسی، احسن التقاسیم فی معرفة الاقالیم، لایدن: انتشارات بریل، 1906 م، ص 97. همو در وصف شامات می‌نویسد که جز در دمشق، دیگر نواحی به قرائت ابوعمرو قرائت می‌کنند.6 مقدسی، احسن التقاسیم، ص 180. در همین زمان، ابن‌مهران (م 381 ق) در گزارشی از روزگار خود می‌گوید که در اصفهان کسی که به اختیار ابوحاتم سجستانی (م 250 ق) قرائت نکند، اساساً قاری شناخته نمی‌شود7 أحمد بن الحسین بن مهران الأصبهانی، الغایة فی القراءات العشر، تحقیق محمد غیاث الجنباز، ریاض: دارالشواف، 1411 ق/ 1990 م، ص 128. (و ما می‌دانیم که اختیار ابوحاتم در حذف و اثبات، مطابق با قرائت ابوعمرو است).
افزون بر این، کتابت مصحف بر اساس قرائت ابوعمرو نیز در قرون پنجم تا دهم هجری، به‌ویژه در دورۀ و جغرافیای حکومت ممالیک در شامات و مصر رواج بسیار داشته است.8 برای برخی گزارش‌ها و تحقیقات معاصر در این باب، نک.: علی محمد الضباع، الاضاءة فی بیان اصول القراءة، قاهره: المکتبة الازهریة للتراث، 1420 ق/ 1999 م. ص 57. محمد الحبش، القراءات المتواترة وأثرها فی اللغة العربیة والأحكام الشرعیة والرسم القرآنی، دمشق: دارالفکر، 1999، ص 104ـ105. بخش زیادی از نسخه‌های مملوکی اکنون در کتابخانۀ ملی مصر (دارالکتب المصریة) و کتابخانۀ چستربیتی نگه‌داری می‌شوند، اما نمونه‌هایی از آن را در سایر موزه‌ها و کتابخانه‌های جهان نیز می‌توان یافت. این قرائت در مصر و شمال آفریقا، اگرچه اکنون دیگر تداول ندارد، اما به‌کلی از بین نرفته است و همچنان نیز مصاحفی بر اساس این قرائت (در کنار مصاحف ورش و قالون) در شمال آفریقا کتابت و نشر می‌یابند.9«روایت الدوری از أبوعمرو» در سودان، سومالی، و بخش‌هایی از یمن، «روایت قالون از نافع» در لیبی، تونس، و بخش‌هایی از الجزائر، و «روایت ورش از نافع» در الجزائر، مراکش، موریتانی، و سایر کشورهای آفریقایی رواج دارد.
در فاصلۀ قرون چهارم تا ششم هجری، اما با پدیده‌ای دیگر در مصحف نویسی روبرو هستیم که جنبه‌ای دیگر از قرائت ابوعمرو را می‌نمایاند. در این دوران، بسیاری از قرآن‌های جهان اسلام، به ویژه در مشرق (از جمله در ایران قدیم)، مطابق با اختیار قرائات نوشته شده است. در این حالت، کاتب با انتخاب یکی از اختیارهای قرائتی (مانند اختیارِ اعمش، خلف، یزیدی، ابن‌محیصن، محمد بن عبدالرحمن بن‌السمیفع الیمانی، ابوبحریة، ابوجریر طبری، ابومنذر سلام بن سلیمان، ابوحاتم سجستانی، ابوعبید، و ابوالقاسم هذلی)، درواقع ترکیبی از چند قرائت منتخب از قراء سبعه و غیرسبعه را در مصحف نویسی وارد می‌کرده و گاه در حاشیه به قرائات دیگر نیز اشاره می‌کرده است. قرآن منسوب به خط ابن‌بواب در کتابخانۀ چستربیتی (مورّخ 391 ق) یکی از این نمونه‌هاست که در سورۀ منافقون، آیۀ 10، به قرائت ابوعمرو (أکونَ) کتابت شده است.
متاسفانه نسخه‌های بسیار مهمی که می‌توانند در این پژوهش، اطلاعات تکمیلی بیشتری در اختیار ما قرار دهند، از جمله نسخه‌های قرآنی در کتابخانۀ چستربیتی، کتابخانۀ بریتانیا، دارالکتب المصریة (کتابخانۀ ملی مصر)، کاخ موزه توپقاپی، کتابخانۀ آستان قدس رضوی، موزۀ ملی ایران، و کتابخانۀ ملی روسیه در اختیار من نبوده‌اند، یا ناگزیر بوده‌ام به نمونه‌های اندکی از آنها اکتفا کنم. از این رو، در جدول زیر و نمونه تصاویر ادامه، تنها مشخصات و اطلاعات بیش از 60 مصحف قرآن کریم از قرون مختلف آمده که در آنها قرائت «أکونَ» ثبت شده است. در برخی نمونه‌ها (مثلاً در موزۀ ملی ایران، نسخۀ 25208، ص 356)، مصحّحی در زمانی متأخر از کتابت نسخه، متن را به أکُنْ تبدیل کرده است. همچنین در انتهای جدول به برخی مصاحف اشاره کرده‌ام که قرائت اکُنْ بعدها از سوی مصححی به اکونَ (مطابق خوانش ابوعمرو بن علاء) تبدیل شده است. در انتهای این بخش، تصاویری از کتابت آیۀ دهم سورۀ منافقون در مصاحف مورد بحث ضمیمه شده است.
کلیدواژه‌ها: مصاحف قرآنی، قرائات قرآنی، ابوعمرو بن علاء، کتابت قرآن، منافقون: آیۀ 10.
آیۀ دهم سورۀ منافقون چنین است: «وَأَنْفِقُوا مِنْ مَا رَزَقْنَاكُمْ مِنْ قَبْلِ أَنْ یأْتِیَ أَحَدَكُمْ الْمَوْتُ فَیقُولَ رَبِّ لَوْلا أَخَّرْتَنِی إِلَى أَجَلٍ قَرِیبٍ فَأَصَّدَّقَ وَأَكُنْ مِنْ الصَّالِحِینَ». فعل اَکُنْ در انتهای آیه به دو قرائت مجزوم (أکُنْ) و منصوب (أکُونَ) خوانده شده است. شش تن از قراء سبعه این آیه را اکنْ به جزم خوانده‌اند، و درواقع آن را عطف بر محلِ اصَّدقَ دانسته‌اند. تنها یک تن از قراء سبعه، یعنی ابوعمرو بن علاء (68ـ154 ق) آیه را أکونَ خوانده، و این کلمه را عطف بر خودِ أصَّدَّقَ دانسته است. پیش و پس از ابوعمرو اما، این قرائت «أکُونَ» به بسیاری از صحابه و تابعین در سده‌های اول و دوم هجری، از جمله: ابن‌مسعود، اُبَیّ بن کعب، ابن‌عباس، سالم مولی حذیفة، عائشة، حسن بصری، سعید بن جبیر، ابن ابی‌اسحاق، مجاهد بن جبر، مالک بن دینار، اعمش، ابن‌محیصن، عبدالله بن الحسن العنبری، عبدالله بن سلمة، عمرو بن عبید، عمرو بن مُرة نیز نسبت داده شده است.2 برای تفصیل نک.: عبداللطیف الخطیب، معجم القرائات، دمشق: دار سعدالدین للطباعة و النشر، 1422ق، ج 9، ص 479ـ480. نیز: احمد مختار عمر و عبدالعال سالم مکرم، معجم القراءات القرآنیة مع مقدمة فی القراءات و أشهر القراء، کویت: جامعة الکویت، 1408 ق/ 1988م، ج 7، ص 155.
صرف نظر از درستی یا نادرستی توجیه نحوی در هر یک از این دو قرائت،3 منابع تفسیری کهن همگی به این دو گونه قرائت و توجیه نحوی آن اشاره کرده‌اند. نک. ابن‌جریر طبری، جامع البیان عن تاویل آی القرآن؛ شیخ طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، زمخشری، الکشاف عن حقایق التنزیل، ذیل آیۀ منافقون، 10. مقالۀ حاضر به بررسی و معرفی برخی از مصاحف کهن در فاصلۀ قرون چهارم تا دوازدهم هجری می‌پردازد و نشان می‌دهد که کاتبان فراوانی، قرائت أصَّدَّقَ و أکونَ را در مصحف ثبت می‌کرده‌اند. این بدان معنا نیست که این مصاحف همگی و به تمامی به قرائت ابوعمرو کتابت شده‌اند، چه گاهی مصاحف کهن را به یکی از اختیارهای قرائتی (که ترکیب و اختیاری از قرائات مختلف است) کتابت کرده‌اند و در این موضع، قرائت ابوعمرو بر دیگر قرائات ترجیح داده شده است. سخن ابن‌جزری در النشر فی القراءات العشر نشان می‌دهد که حتی ممکن است نسخه‌ای از قرآن به قرائت ابوعمرو کتابت شده، اما در این موضع خاص، آیه را با "و" ننوشته باشد.4«واختلفوا فی وأکن من الصالحین؛ فقرأ أبوعمرو وأکونَ بالواو و نصب النون، و قرأ الباقون بجرم النون من غیر واو، و کذا هو مرسوم فی جمیع المصاحف». محمد بن‌جزری، النشر فی القراءات العشر، تحقیق علی محمد الضباع، قاهرة: المکتبة التجاریة الکبری، بی‌تا، ج 2، ص 430. وی در جایی دیگر (النشر، ج 1، ص 13)، ثبت این قرائت و نیز قرائت بِظَنِینٍ (تکویر، 24) را از قبیل مخالفت با رسم عثمانی به‌شمار نمی‌آورد.
قرائت قرآن بر اساس ابوعمرو از قرن سوم به بعد در عراق، شامات، و حجاز رواج و تداول بسیار داشته است. مقدسی (م 380 ق) در گزارش خود از سرزمین حجاز می‌گوید در مکه قرائت ابن‌کثیر، در یمن قرائت عاصم، و پس از آن قرائت ابوعمرو در سراسر حجاز متداول است.5 شمس‌الدین محمد بن احمد مَقْدسی، احسن التقاسیم فی معرفة الاقالیم، لایدن: انتشارات بریل، 1906 م، ص 97. همو در وصف شامات می‌نویسد که جز در دمشق، دیگر نواحی به قرائت ابوعمرو قرائت می‌کنند.6 مقدسی، احسن التقاسیم، ص 180. در همین زمان، ابن‌مهران (م 381 ق) در گزارشی از روزگار خود می‌گوید که در اصفهان کسی که به اختیار ابوحاتم سجستانی (م 250 ق) قرائت نکند، اساساً قاری شناخته نمی‌شود7 أحمد بن الحسین بن مهران الأصبهانی، الغایة فی القراءات العشر، تحقیق محمد غیاث الجنباز، ریاض: دارالشواف، 1411 ق/ 1990 م، ص 128. (و ما می‌دانیم که اختیار ابوحاتم در حذف و اثبات، مطابق با قرائت ابوعمرو است).
افزون بر این، کتابت مصحف بر اساس قرائت ابوعمرو نیز در قرون پنجم تا دهم هجری، به‌ویژه در دورۀ و جغرافیای حکومت ممالیک در شامات و مصر رواج بسیار داشته است.8 برای برخی گزارش‌ها و تحقیقات معاصر در این باب، نک.: علی محمد الضباع، الاضاءة فی بیان اصول القراءة، قاهره: المکتبة الازهریة للتراث، 1420 ق/ 1999 م. ص 57. محمد الحبش، القراءات المتواترة وأثرها فی اللغة العربیة والأحكام الشرعیة والرسم القرآنی، دمشق: دارالفکر، 1999، ص 104ـ105. بخش زیادی از نسخه‌های مملوکی اکنون در کتابخانۀ ملی مصر (دارالکتب المصریة) و کتابخانۀ چستربیتی نگه‌داری می‌شوند، اما نمونه‌هایی از آن را در سایر موزه‌ها و کتابخانه‌های جهان نیز می‌توان یافت. این قرائت در مصر و شمال آفریقا، اگرچه اکنون دیگر تداول ندارد، اما به‌کلی از بین نرفته است و همچنان نیز مصاحفی بر اساس این قرائت (در کنار مصاحف ورش و قالون) در شمال آفریقا کتابت و نشر می‌یابند.9«روایت الدوری از أبوعمرو» در سودان، سومالی، و بخش‌هایی از یمن، «روایت قالون از نافع» در لیبی، تونس، و بخش‌هایی از الجزائر، و «روایت ورش از نافع» در الجزائر، مراکش، موریتانی، و سایر کشورهای آفریقایی رواج دارد.
در فاصلۀ قرون چهارم تا ششم هجری، اما با پدیده‌ای دیگر در مصحف نویسی روبرو هستیم که جنبه‌ای دیگر از قرائت ابوعمرو را می‌نمایاند. در این دوران، بسیاری از قرآن‌های جهان اسلام، به ویژه در مشرق (از جمله در ایران قدیم)، مطابق با اختیار قرائات نوشته شده است. در این حالت، کاتب با انتخاب یکی از اختیارهای قرائتی (مانند اختیارِ اعمش، خلف، یزیدی، ابن‌محیصن، محمد بن عبدالرحمن بن‌السمیفع الیمانی، ابوبحریة، ابوجریر طبری، ابومنذر سلام بن سلیمان، ابوحاتم سجستانی، ابوعبید، و ابوالقاسم هذلی)، درواقع ترکیبی از چند قرائت منتخب از قراء سبعه و غیرسبعه را در مصحف نویسی وارد می‌کرده و گاه در حاشیه به قرائات دیگر نیز اشاره می‌کرده است. قرآن منسوب به خط ابن‌بواب در کتابخانۀ چستربیتی (مورّخ 391 ق) یکی از این نمونه‌هاست که در سورۀ منافقون، آیۀ 10، به قرائت ابوعمرو (أکونَ) کتابت شده است.
متاسفانه نسخه‌های بسیار مهمی که می‌توانند در این پژوهش، اطلاعات تکمیلی بیشتری در اختیار ما قرار دهند، از جمله نسخه‌های قرآنی در کتابخانۀ چستربیتی، کتابخانۀ بریتانیا، دارالکتب المصریة (کتابخانۀ ملی مصر)، کاخ موزه توپقاپی، کتابخانۀ آستان قدس رضوی، موزۀ ملی ایران، و کتابخانۀ ملی روسیه در اختیار من نبوده‌اند، یا ناگزیر بوده‌ام به نمونه‌های اندکی از آنها اکتفا کنم. از این رو، در جدول زیر و نمونه تصاویر ادامه، تنها مشخصات و اطلاعات بیش از 60 مصحف قرآن کریم از قرون مختلف آمده که در آنها قرائت «أکونَ» ثبت شده است. در برخی نمونه‌ها (مثلاً در موزۀ ملی ایران، نسخۀ 25208، ص 356)، مصحّحی در زمانی متأخر از کتابت نسخه، متن را به أکُنْ تبدیل کرده است. همچنین در انتهای جدول به برخی مصاحف اشاره کرده‌ام که قرائت اکُنْ بعدها از سوی مصححی به اکونَ (مطابق خوانش ابوعمرو بن علاء) تبدیل شده است. در انتهای این بخش، تصاویری از کتابت آیۀ دهم سورۀ منافقون در مصاحف مورد بحث ضمیمه شده است.
ردیف | محل | شماره نسخه | کاتب/ مکان کتابت/ دوره | تاریخ کتابت | برگ یا صفحه | توضیحات |
1 | کتابخانۀ چستربیتی (دابلین) | Is. 1431 | ابن‌بوّاب | 391 ق | 247رو | |
2 | کتابخانۀ چستربیتی (دابلین) | Is. 1483 | جانم بن عبدالله السیفی | 865 ق | 238پشت | |
3 | کتابخانۀ چستربیتی (دابلین) | Is 1482 | قرن 9 | 290رو | ||
4 | کتابخانۀ چستربیتی (دابلین) | Is 1495 | قرن 9 | 39رو | نسخۀ مملوکی | |
5 | کتابخانۀ حرم علوی (نجف) | ش 44 (1.3.44) | 531 ق | ص 387 | ||
6 | کتابخانۀ بریتانیا (لندن) | Or. 22412 | 705 ق | 78رو | نسخۀ مملوکی | |
7 | کتابخانۀ دولتی برلین | Ms. or. quart. 31 | 1090 ق | 310پشت | ||
8 | کتابخانۀ دولتی برلین | Hs. or. 140937 | حاج عبدالله ابن اینو بن علیو ابن محمد بن کیدوا | 40پشت | ||
9 | کتابخانۀ دولتی برلین | Landberg 822 | فضل بن عمر الرائض | 600 ق | 123رو | به قرائت ابوعمرو12 نسخه‌ای از قرآن به قرائت ابوعمرو، همراه با تفسیر است. در حواشی به مهم‌ترین فروق سایر قرائات اشاره شده است. |
10 | کتابخانۀ دولتی مونیخ | Cod. Arab., 1113 | محمد بن اسمعیل الحلبی | 780 ق | به قرائت ابوعمرو | |
11 | کتابخانۀ دانشگاه بازل (سوئیس) | A III 19 | محمد بن معاجینی | 639 ق | 191پشت | |
12 | کتابخانۀ ملی فرانسه (پاریس) | Smith-Lesouëf 220 | قرن 8 | 558رو | نسخۀ مملوکی | |
13 | کتابخانۀ ملی فرانسه (پاریس) | Smith-Lesouëf 219 | قرن 9 | 29پشت | ||
14 | کتابخانۀ ملی فرانسه (پاریس) | Arabe 7275 | عبدالحی بن أحمد بن العماد الشامی | 1059 | 266رو | به قرائت ابوعمرو |
15 | کتابخانۀ ملی اسراییل | Yah. Ar. 34 | قرن 8 | 242رو | به قرائت ابوعمرو | |
16 | کتابخانۀ ملی اسراییل | Yah. Ar. 41 | قرن 9 | 204رو | ||
17 | کتابخانۀ ملی اسراییل | Yah. Ar. 974 | قرن 9 | 15پشت | جزء 28 قرآن | |
18 | کتابخانۀ ملی اسراییل | Yah. Ar. 151 | محمدبن السَّنقری العباسی | 862 ق | 234رو | نسخۀ ایرانی |
19 | کتابخانۀ ملی اسراییل | Yah. Ar. 886 | قرن 8 | 206رو | نسخۀ ایرانی | |
20 | کتابخانۀ ملی اسراییل | Yah. Ar. 891 | قرن 8 | 183پشت | ||
21 | کتابخانۀ ملی اسراییل | Yah. Ar. 900 | شعبان ... | قرن 8 | 205رو | |
22 | کتابخانۀ ملی اسراییل | Yah. Ar. 885 | قرن 9 | 130پشت | ||
23 | کتابخانۀ ملی اسراییل | Yah. Ar. 913 | ابوالفضل محمد الاعرج | 917 ق | 256رو | به قرائت ابوعمرو |
24 | کتابخانۀ ایاصوفیا (ترکیه) | ش 9 | 890 ق | 23پشت | نسخۀ مملوکی | |
25 | کتابخانۀ نورعثمانیه (ترکیه) | ش 11 | قرن 9 | 277پشت | ||
26 | کتابخانۀ حاجی محمود (ترکیه) | ش EF1 | قرن 8 | 257 رو | ||
27 | کتابخانۀ حافظ‌احمدپاشا(ترکیه) | ش PS2 | قرن 9 | 218پشت | ||
28 | کتابخانۀ سلطان احمد (ترکیه) | ش 23 | قرن 9 | 207 پشت | ||
29 | کتابخانۀ نافذ پاشا (ترکیه) | ش 33 | قرن 8 | 239رو | ||
30 | کتابخانۀ قلیچ علی پاشا (ترکیه) | ش 11 | 875 ق | 233رو | ||
31 | کتابخانۀ سیریز (ترکیه) | ش 3 | قرن 8 | 141پشت | ||
32 | کتابخانۀ سیریز (ترکیه) | ش 5 | قرن 7 | 254 پشت | ||
33 | کتابخانۀ سیریز (ترکیه) | ش 7 | قرن 8 | 368رو | ||
34 | کتابخانۀ مراد بخاری (ترکیه) | ش 2 | 1094 | 249پشت | ||
35 | کتابخانۀ ملی بلغارستان | OP 2922 | 727 ق | 224رو | ||
36 | کتابخانۀ ملی بلغارستان | OP 2711 | قرن 10 | 278پشت | ||
37 | کتابخانۀ دانشگاه منچستر | MS 42 (704) | قبل از 920ق | ص 879 | ||
38 | کتابخانۀ آیة الله مرعشی نجفی | ش 15323 | قرن 7 | 12پشت | ||
39 | کتابخانۀ جامع شهارة (یمن) | بدون شماره | قرن 8 | به قرائت ابوعمرو | ||
40 | جامعة ملک سعود (ریاض) | ش 367 | قرن 9 | 231رو | ||
41 | جامعة ملک سعود (ریاض) | ش 384 | قرن 10 | 190رو | ||
42 | جامعة ملک سعود (ریاض) | ش 2698 | شرف‌الدین محمد مکی احمد | قرن 13 | 237رو | |
43 | جامعة ملک سعود (ریاض) | ش 4173 | قرن 13 | 274رو | ||
44 | مجموعۀ دکتر خلیلی (لندن) | QUR 497 | موصل، سنجار | 617 یا627ق | 38رو | |
45 | حراج ساتبیز، 7 اکتبر 2015 | کالای ش 225 | قرن 9 | نسخۀ مملوکی | ||
46 | دانشگاه پرینستون (آمریکا) | Garrett 38 | قرن 8 | به قرائت ابوعمرو | ||
47 | کتابخانۀ ازمیر (ترکیه) | ش 11 | قرن 9 | ص 573 | اکون به اکن تبدیل شده | |
48 | موزۀ ملی ایران (تهران) | ش 25208 | قرن 7 | ص 356 | اکون به اکن تبدیل شده | |
49 | موزۀ ملی ایران (تهران) | 4393 | یاقوت مستعصمی | 668 ق | اکون به اکن تبدیل شده | |
50 | مسجد زیرده (اردکان) | ش 30 | قرن 9 | 209پشت | اکون به اکن تبدیل شده | |
51 | کتابخانۀ ملی اسراییل | Yah. Ar. 915 | یاقوت مستعصمی | 688 ق | 295رو | اکون به اکن تبدیل شده |
52 | کتابخانۀ حرم علوی (نجف) | ش 404 (5.2.384) | 522 ق | ص 363 | قرائت اکون افزوده شده | |
53 | موزۀ رضا عباسی (تهران) | ش 551 | ابوالفخر زعفرانی | 546 ق | 299رو | قرائت اکون افزوده شده |
54 | کتابخانۀ ملی اسراییل | Yah. Ar. 901 | قرن 9 | 256رو | اکن به اکون تبدیل شده | |
55 | کتابخانۀ ملی فرانسه (پاریس) | Arabe 392 | خط مغربی | قرن 8 | 38پشت | اکن به اکون تبدیل شده |
56 | کتابخانۀ چستربیتی (دابلین) | Is 1415 | نسخۀ کوفی قدیم | قرن س | 38رو | اکن به اکون تبدیل شده |
57 | کتابخانۀ آستان قدس رضوی | ش 26 | نسخۀ کوفی قدیم | قرن 2 | 285رو | اکن به اکون تبدیل شده |
58 | کتابخانۀ آستان قدس رضوی | ش 59 | احمد بن علی المقری الیونسابادی | 593 ق | فریم 381 | اکن به اکون تبدیل شده |
59 | موزه آستانۀ مقدس قم | ش 1208 | ابن‌مقلة بن سلیمان بن محمود الکاتب | 590 ق | 252رو | اکن به اکون تبدیل شده |
60 | کتابخانۀ ملی ایران (تهران) | ش 5ـ28301 | قرن 7 | فریم 582 | اکن به اکون تبدیل شده | |
61 | موزۀ ملی ایران (تهران) | ش 3610 | ابومحمد جعفر بن علی بن جعفر الوراق | 416 ق | ص 273 | اکن به اکون تبدیل شده |
62 | کتابخانۀ حرم علوی (نجف) | ش 130 (2.2.123) | علی بن محمد المحدث در شهر ری | 419 ق | ص 669 | اکن به اکون تبدیل شده |
 |
| کتابت ابن‌بواب در سال 391 ق (کتابخانۀ چستربیتی، ش Is. 1431) |
 |
| کتابت محمد بن الوحید در 704 ق (کتابخانۀ بریتانیا، ش Or. 22412) |
 |
| کتابت محمد الزنجانی در 531 ق (کتابخانۀ حرم علوی، نجف، ش 44) |
 |
| کتابت فضل بن عمر الرائض در سال 600 ق (کتابخانۀ دولتی برلین، ش Landberg 822) |
 |
| کتابت قرن هفتم در سنجار (مجموعۀ خلیلی، لندن، ش QUR 497) |
 |
| کتابت محمد بن معاجینی در 639 ق (کتابخانۀ دانشگاه بازل، ش A III 19) |
 |
| کتابت جانم بن عبدالله السیفی در 865 ق (کتابخانۀ چستربیتی، ش Is. 1483) |
 |
| کتابت سال 875 ق (کتابخانۀ قلیچ علی پاشا، ترکیه، ش 11) |
 |
| کتابت قرن هفتم، (کتابخانه آیة الله مرعشی نجفی، ش 15323) |
 |
| کتابت قرن هشتم (کتابخانۀ نافذپاشا، ترکیه، ش 33) |
 |
| کتابت قرن 9 (کتابخانۀ نورعثمانیه، ترکیه، ش 11) |
 |
| کتابت سال 727 ق (کتابخانۀ ملی بلغارستان، OP 2922) |
 |
| کتابت محمدبن السنقری العباسی در 862 ق (کتابخانۀ ملی اسرائیل، ش Yah. Ar. 151) |
 |
| کتابت سال 890 هجری (کتابخانۀ ایاصوفیا، ترکیه، ش 9) |
 |
| کتابت قرن 8 (کتابخانۀ سیریز، ترکیه، ش 3) |
 |
| کتابت قرن 7 (کتابخانۀ سیریز، ترکیه، ش 5) |
 |
| کتابت قرن 8 (کتابخانۀ سیریز، ترکیه، ش 7) |
 |
| کتابت قرن 9 (کتابخانۀ ملی فرانسه، ش Smith-Lesouëf 219) |
 |
| کتابت قرن 8 (کتابخانۀ ملی فرانسه، ش Smith-Lesouëf 220) |
 |
| کتابت قرن 9، (ارائه شده در حراج ساتبیر، لندن، 7 اکتبر 2015)، کالای 225 |
 |
| کتابت پیش از سال 920 ق (کتابخانۀ دانشگاه منچستر، ش MS 42 (704)) |
 |
| کتابت قرن 9 (کتابخانۀ سلطان احمد، ترکیه، ش 23) |
 |
| کتابت قرن 9 (کتابخانۀ ملی اسرائیل، ش Yah. Ar. 885) |
 |
| کتابت قرن 8 (کتابخانۀ ملی اسرائیل، ش Yah. Ar. 886) |
 |
| کتابت قرن 8 (کتابخانۀ ملی اسرائیل، ش Yah. Ar. 891) |
 |
| کتابت سال 917 (کتابخانۀ ملی اسرائیل، ش Yah. Ar. 913) |
 |
| کتابت قرن 9 (کتابخانۀ ملی اسرائیل، ش Yah. Ar. 41) |
 |
| کتابت قرن 8 (کتابخانۀ ملی اسرائیل، ش Yah. Ar. 900) |
 |
| کتابت قرن 8 (کتابخانۀ حاجی محمود، ترکیه، ش EF1) |
 |
| کتابت قرن 9 (کتابخانۀ حافظ احمد، ترکیه، ش PS2) |
 |
| کتابت قرن 9 (کتابخانۀ چستربیتی، Is. 1482) |
 |
| کتابت قرن 9 (جامعة ملک سعود، ریاض، ش 367) |
 |
| کتابت قرن 10 (جامعة ملک سعود، ریاض، ش 384) |
 |
| کتابت عمر بن الحاج علی در دمشق به سال 1094 (کتابخانۀ مراد بخاری، ترکیه، ش 2)؛ نسخه به قرائت ابوعمرو است. |
 |
| کتابت قرن 8 (کتابخانۀ جامع شهارة، یمن، بدون شماره)؛ نسخه به قرائت ابوعمرو است. |
 |
| کتابت یاقوت مستعصمی در 688 ق (کتابخانۀ ملی اسرائیل، ش 915)؛ نسخه ظاهراً از اکونَ به اکنْ تغییر یافته است. |
 |
| کتابت قرن 9 (کتابخانۀ ازمیر، ترکیه، ش 11)؛ نسخه از اکونَ به اکنْ تغییر یافته است. |
 |
| کتابت احمد بن علی المقری الیونسابادی در 593 ق (آستان قدس رضوی، ش 59)؛ نسخه از أکنْ به أکونَ تغییر یافته است. |
 |
| کتابت قرن 2 (آستان قدس رضوی، ش 26)؛ نسخه از أکنْ به أکونَ تغییر یافته است. |
 |
| کتابت علی بن محمد المحدث، شهر ری، در سال 419 ق (کتابخانۀ حرم علوی، نجف، ش 130)؛ نسخه از أکنْ به أکونَ تغییر یافته است. |
 |
| کتابت ابومحمد جعفر بن علی بن جعفر الوراق در 416 ق (موزه ملی ایران، ش 3610)؛ نسخه از أکنْ به أکونَ تغییر یافته است. |
 |
| کتابت سال 522 ق (کتابخانۀ حرم علوی، نجف، ش 404)؛ قرائت أکونَ به متن افزوده شده است. |
۱.
سپاسگزارم از دوست گرامی، آقای مرتضی توکلی که هنگام تألیف این مقاله، اطلاعات خود از گزارش‌های سنتی در خصوص رواج قرائت ابوعمرو در جغرافیای جهان اسلام را در اختیار من قرار داد.
۲.
برای تفصیل نک.: عبداللطیف الخطیب، معجم القرائات، دمشق: دار سعدالدین للطباعة و النشر، ۱۴۲۲ق، ج ۹، ص ۴۷۹ـ۴۸۰. نیز: احمد مختار عمر و عبدالعال سالم مکرم، معجم القراءات القرآنیة مع مقدمة فی القراءات و أشهر القراء، کویت: جامعة الکویت، ۱۴۰۸ ق/ ۱۹۸۸م، ج ۷، ص ۱۵۵.
۳.
منابع تفسیری کهن همگی به این دو گونه قرائت و توجیه نحوی آن اشاره کرده‌اند. نک. ابن‌جریر طبری، جامع البیان عن تاویل آی القرآن؛ شیخ طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، زمخشری، الکشاف عن حقایق التنزیل، ذیل آیۀ منافقون، ۱۰.
۴.
«واختلفوا فی وأکن من الصالحین؛ فقرأ أبوعمرو وأکونَ بالواو و نصب النون، و قرأ الباقون بجرم النون من غیر واو، و کذا هو مرسوم فی جمیع المصاحف». محمد بن‌جزری، النشر فی القراءات العشر، تحقیق علی محمد الضباع، قاهرة: المکتبة التجاریة الکبری، بی‌تا، ج ۲، ص ۴۳۰. وی در جایی دیگر (النشر، ج ۱، ص ۱۳)، ثبت این قرائت و نیز قرائت بِظَنِینٍ (تکویر، ۲۴) را از قبیل مخالفت با رسم عثمانی به‌شمار نمی‌آورد.
۵.
شمس‌الدین محمد بن احمد مَقْدسی، احسن التقاسیم فی معرفة الاقالیم، لایدن: انتشارات بریل، ۱۹۰۶ م، ص ۹۷.
۶.
مقدسی، احسن التقاسیم، ص ۱۸۰.
۷.
أحمد بن الحسین بن مهران الأصبهانی، الغایة فی القراءات العشر، تحقیق محمد غیاث الجنباز، ریاض: دارالشواف، ۱۴۱۱ ق/ ۱۹۹۰ م، ص ۱۲۸.
۸.
برای برخی گزارش‌ها و تحقیقات معاصر در این باب، نک.: علی محمد الضباع، الاضاءة فی بیان اصول القراءة، قاهره: المکتبة الازهریة للتراث، ۱۴۲۰ ق/ ۱۹۹۹ م. ص ۵۷. محمد الحبش، القراءات المتواترة وأثرها فی اللغة العربیة والأحكام الشرعیة والرسم القرآنی، دمشق: دارالفکر، ۱۹۹۹، ص ۱۰۴ـ۱۰۵.
۹.
«روایت الدوری از أبوعمرو» در سودان، سومالی، و بخش‌هایی از یمن، «روایت قالون از نافع» در لیبی، تونس، و بخش‌هایی از الجزائر، و «روایت ورش از نافع» در الجزائر، مراکش، موریتانی، و سایر کشورهای آفریقایی رواج دارد.
۱۰.
دربارۀ این مصحف بسیار مهم، نگارنده مدتی پیش مقاله‌ای مشروح با عنوان «قرآن زنجانی، به خط کوفی و کتابتِ محمد الزنجانی در سال ۵۳۱ هجری: (بررسی نسخۀ ۴۴ کتابخانۀ حرم علوی در نجف، همراه با برگ‌هایی مفقوده از آن، اکنون در موزۀ متروپلیتن)» تالیف کرده که قرار است در شمارۀ دوم مجلۀ پژوهش‌های نسخه‌شناسی (تهران، ۱۳۹۷) منتشر شود.
۱۱.
این مصحف کامل قرآن در هفت بخش (سُبع) به امر سلطان بَیبرس، ملقب به ملک ظاهر، حاکم مملوک مصر و شام، به خط ثلث در فاصلۀ سال‌های ۷۰۴ـ۷۰۵ هجری قمری کتابت شده است. تمام اجزای این مصحف اکنون در کتابخانۀ بریتانیا نگه‌داری می‌شود.
۱۲.
نسخه‌ای از قرآن به قرائت ابوعمرو، همراه با تفسیر است. در حواشی به مهم‌ترین فروق سایر قرائات اشاره شده است.
۱۳.
این قرآن در شهر سِنجار، و برای شاهزادۀ زنگیِ موصل، نصیبین و سنجار، قطب‌الدین ابوالمظفز محمد بن زنگی بن مودود بن زنگی بن آق‌سنقر در سی جزء به خط ثلث و زرّین کتابت شده است. من تاکنون قریب ده پارۀ آن را در موزه‌ها و کتابخانه‌های مختلف جهان یافته‌ام. برای اطلاعات بیشتر این جزء بیست و هشتم در مجموعۀ دکتر خلیلی (لندن) که حاوی سورۀ منافقون است، نک.: دیوید جیمز، کارهای استادانه: قرآن‌نویسی تا قرن هشتم هجری قمری، ترجمۀ پیام بهتاش، تهران، کارنگ، ۱۳۸۰، ص ۴۹. جزء دیگری از این قرآن سی‌پاره در کتابخانۀ عتبۀ عباسیه در کربلا قرار دارد که مدتی پیش با عنوان قرآن منسوب به ابن‌بواب (!) انتشار یافته است. نک. علی عبدالحسین الصفار، المصحف الشریف المنسوب الی علی بن هلال البغدادی المعروف بابن البواب، مكتبة ودارمخطوطات العتبة العباسیة المقدسة، ۱۴۳۶.
شنبه ۱۸ اسفند ۱۳۹۷ ساعت ۸:۴۴
