kariminia.kateban.com, Articles by Morteza Karimi-Nia
  
آخرین نوشته ها
لینک های روزانه
    چکیده: این مقاله ضمن اشاره‌ای کوتاه به اختلاف قرائت موجود در آیۀ 10 سورۀ منافقون (وأکُنْ/ وأکونَ)، می‌کوشد نشان دهد که قرائت دوم (وأکونَ) که از آنِ ابوعمرو، و منسوب به برخی از صحابه و تابعین است، در کتابت برخی نسخه‌های قرآنی در فاصلۀ قرون چهارم تا دوازدهم هجری به‌جا مانده است، گواینکه گاه مصححان، برخی از این مصاحف و نسخه‌ها را به قرائت معروف‌تر (وأکنْ) تغییر داده‌اند. بخش پایانی مقاله، حاوی جدولی از اطلاعات این نسخه‌ها و تصاویری از صفحات این مصاحف قرآنی است.1 سپاسگزارم از دوست گرامی، آقای مرتضی توکلی که هنگام تألیف این مقاله، اطلاعات خود از گزارش‌های سنتی در خصوص رواج قرائت ابوعمرو در جغرافیای جهان اسلام را در اختیار من قرار داد.

    کلیدواژه‌ها: مصاحف قرآنی، قرائات قرآنی، ابوعمرو بن علاء، کتابت قرآن، منافقون: آیۀ 10.

    آیۀ دهم سورۀ منافقون چنین است: «وَأَنْفِقُوا مِنْ مَا رَزَقْنَاكُمْ مِنْ قَبْلِ أَنْ یأْتِیَ أَحَدَكُمْ الْمَوْتُ فَیقُولَ رَبِّ لَوْلا أَخَّرْتَنِی إِلَى أَجَلٍ قَرِیبٍ فَأَصَّدَّقَ وَأَكُنْ مِنْ الصَّالِحِینَ». فعل اَکُنْ در انتهای آیه به دو قرائت مجزوم (أکُنْ) و منصوب (أکُونَ) خوانده شده است. شش تن از قراء سبعه این آیه را اکنْ به جزم خوانده‌اند، و درواقع آن را عطف بر محلِ اصَّدقَ دانسته‌اند. تنها یک تن از قراء سبعه، یعنی ابوعمرو بن علاء (68ـ154 ق) آیه را أکونَ خوانده، و این کلمه را عطف بر خودِ أصَّدَّقَ دانسته است. پیش و پس از ابوعمرو اما، این قرائت «أکُونَ» به بسیاری از صحابه و تابعین در سده‌های اول و دوم هجری، از جمله: ابن‌مسعود، اُبَیّ بن کعب، ابن‌عباس، سالم مولی حذیفة، عائشة، حسن بصری، سعید بن جبیر، ابن ابی‌اسحاق، مجاهد بن جبر، مالک بن دینار، اعمش، ابن‌محیصن، عبدالله بن الحسن العنبری، عبدالله بن سلمة، عمرو بن عبید، عمرو بن مُرة نیز نسبت داده شده است.2 برای تفصیل نک.: عبداللطیف الخطیب، معجم القرائات، دمشق: دار سعدالدین للطباعة و النشر، 1422ق، ج 9، ص 479ـ480. نیز: احمد مختار عمر و عبدالعال سالم مکرم، معجم القراءات القرآنیة مع مقدمة فی القراءات و أشهر القراء، کویت: جامعة الکویت، 1408 ق/ 1988م، ج 7، ص 155.
    صرف نظر از درستی یا نادرستی توجیه نحوی در هر یک از این دو قرائت،3 منابع تفسیری کهن همگی به این دو گونه قرائت و توجیه نحوی آن اشاره کرده‌اند. نک. ابن‌جریر طبری، جامع البیان عن تاویل آی القرآن؛ شیخ طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، زمخشری، الکشاف عن حقایق التنزیل، ذیل آیۀ منافقون، 10. مقالۀ حاضر به بررسی و معرفی برخی از مصاحف کهن در فاصلۀ قرون چهارم تا دوازدهم هجری می‌پردازد و نشان می‌دهد که کاتبان فراوانی، قرائت أصَّدَّقَ و أکونَ را در مصحف ثبت می‌کرده‌اند. این بدان معنا نیست که این مصاحف همگی و به تمامی به قرائت ابوعمرو کتابت شده‌اند، چه گاهی مصاحف کهن را به یکی از اختیارهای قرائتی (که ترکیب و اختیاری از قرائات مختلف است) کتابت کرده‌اند و در این موضع، قرائت ابوعمرو بر دیگر قرائات ترجیح داده شده است. سخن ابن‌جزری در النشر فی القراءات العشر نشان می‌دهد که حتی ممکن است نسخه‌ای از قرآن به قرائت ابوعمرو کتابت شده، اما در این موضع خاص، آیه را با "و" ننوشته باشد.4«واختلفوا فی وأکن من الصالحین؛ فقرأ أبوعمرو وأکونَ بالواو و نصب النون، و قرأ الباقون بجرم النون من غیر واو، و کذا هو مرسوم فی جمیع المصاحف». محمد بن‌جزری، النشر فی القراءات العشر، تحقیق علی محمد الضباع، قاهرة: المکتبة التجاریة الکبری، بی‌تا، ج 2، ص 430. وی در جایی دیگر (النشر، ج 1، ص 13)، ثبت این قرائت و نیز قرائت بِظَنِینٍ (تکویر، 24) را از قبیل مخالفت با رسم عثمانی به‌شمار نمی‌آورد.
    قرائت قرآن بر اساس ابوعمرو از قرن سوم به بعد در عراق، شامات، و حجاز رواج و تداول بسیار داشته است. مقدسی (م 380 ق) در گزارش خود از سرزمین حجاز می‌گوید در مکه قرائت ابن‌کثیر، در یمن قرائت عاصم، و پس از آن قرائت ابوعمرو در سراسر حجاز متداول است.5 شمس‌الدین محمد بن احمد مَقْدسی، احسن التقاسیم فی معرفة الاقالیم، لایدن: انتشارات بریل، 1906 م، ص 97. همو در وصف شامات می‌نویسد که جز در دمشق، دیگر نواحی به قرائت ابوعمرو قرائت می‌کنند.6 مقدسی، احسن التقاسیم، ص 180. در همین زمان، ابن‌مهران (م 381 ق) در گزارشی از روزگار خود می‌گوید که در اصفهان کسی که به اختیار ابوحاتم سجستانی (م 250 ق) قرائت نکند، اساساً قاری شناخته نمی‌شود7 أحمد بن الحسین بن مهران الأصبهانی، الغایة فی القراءات العشر، تحقیق محمد غیاث الجنباز، ریاض: دارالشواف، 1411 ق/ 1990 م، ص 128. (و ما می‌دانیم که اختیار ابوحاتم در حذف و اثبات، مطابق با قرائت ابوعمرو است).
    افزون بر این، کتابت مصحف بر اساس قرائت ابوعمرو نیز در قرون پنجم تا دهم هجری، به‌ویژه در دورۀ و جغرافیای حکومت ممالیک در شامات و مصر رواج بسیار داشته است.8 برای برخی گزارش‌ها و تحقیقات معاصر در این باب، نک.: علی محمد الضباع، الاضاءة فی بیان اصول القراءة، قاهره: المکتبة الازهریة للتراث، 1420 ق/ 1999 م. ص 57. محمد الحبش، القراءات المتواترة وأثرها فی اللغة العربیة والأحكام الشرعیة والرسم القرآنی، دمشق: دارالفکر، 1999، ص 104ـ105. بخش زیادی از نسخه‌های مملوکی اکنون در کتابخانۀ ملی مصر (دارالکتب المصریة) و کتابخانۀ چستربیتی نگه‌داری می‌شوند، اما نمونه‌هایی از آن را در سایر موزه‌ها و کتابخانه‌های جهان نیز می‌توان یافت. این قرائت در مصر و شمال آفریقا، اگرچه اکنون دیگر تداول ندارد، اما به‌کلی از بین نرفته است و همچنان نیز مصاحفی بر اساس این قرائت (در کنار مصاحف ورش و قالون) در شمال آفریقا کتابت و نشر می‌یابند.9«روایت الدوری از أبوعمرو» در سودان، سومالی، و بخش‌هایی از یمن، «روایت قالون از نافع» در لیبی، تونس، و بخش‌هایی از الجزائر، و «روایت ورش از نافع» در الجزائر، مراکش، موریتانی، و سایر کشورهای آفریقایی رواج دارد.
    در فاصلۀ قرون چهارم تا ششم هجری، اما با پدیده‌ای دیگر در مصحف نویسی روبرو هستیم که جنبه‌ای دیگر از قرائت ابوعمرو را می‌نمایاند. در این دوران، بسیاری از قرآن‌های جهان اسلام، به ویژه در مشرق (از جمله در ایران قدیم)، مطابق با اختیار قرائات نوشته شده است. در این حالت، کاتب با انتخاب یکی از اختیارهای قرائتی (مانند اختیارِ اعمش، خلف، یزیدی، ابن‌محیصن، محمد بن عبدالرحمن بن‌السمیفع الیمانی، ابوبحریة، ابوجریر طبری، ابومنذر سلام بن سلیمان، ابوحاتم سجستانی، ابوعبید، و ابوالقاسم هذلی)، درواقع ترکیبی از چند قرائت منتخب از قراء سبعه و غیرسبعه را در مصحف نویسی وارد می‌کرده و گاه در حاشیه به قرائات دیگر نیز اشاره می‌کرده است. قرآن منسوب به خط ابن‌بواب در کتابخانۀ چستربیتی (مورّخ 391 ق) یکی از این نمونه‌هاست که در سورۀ منافقون، آیۀ 10، به قرائت ابوعمرو (أکونَ) کتابت شده است.
    متاسفانه نسخه‌های بسیار مهمی که می‌توانند در این پژوهش، اطلاعات تکمیلی بیشتری در اختیار ما قرار دهند، از جمله نسخه‌های قرآنی در کتابخانۀ چستربیتی، کتابخانۀ بریتانیا، دارالکتب المصریة (کتابخانۀ ملی مصر)، کاخ موزه توپقاپی، کتابخانۀ آستان قدس رضوی، موزۀ ملی ایران، و کتابخانۀ ملی روسیه در اختیار من نبوده‌اند، یا ناگزیر بوده‌ام به نمونه‌های اندکی از آنها اکتفا کنم. از این رو، در جدول زیر و نمونه تصاویر ادامه، تنها مشخصات و اطلاعات بیش از 60 مصحف قرآن کریم از قرون مختلف آمده که در آنها قرائت «أکونَ» ثبت شده است. در برخی نمونه‌ها (مثلاً در موزۀ ملی ایران، نسخۀ 25208، ص 356)، مصحّحی در زمانی متأخر از کتابت نسخه، متن را به أکُنْ تبدیل کرده است. همچنین در انتهای جدول به برخی مصاحف اشاره کرده‌ام که قرائت اکُنْ بعدها از سوی مصححی به اکونَ (مطابق خوانش ابوعمرو بن علاء) تبدیل شده است. در انتهای این بخش، تصاویری از کتابت آیۀ دهم سورۀ منافقون در مصاحف مورد بحث ضمیمه شده است.
    ردیف

    محل
    شماره نسخه

    کاتب/ مکان کتابت/ دوره
    تاریخ کتابت

    برگ یا صفحه
    توضیحات

    1

    کتابخانۀ چستربیتی (دابلین)
    Is. 1431

    ابن‌بوّاب
    391 ق

    247رو

    2

    کتابخانۀ چستربیتی (دابلین)
    Is. 1483

    جانم بن عبدالله السیفی
    865 ق

    238پشت

    3

    کتابخانۀ چستربیتی (دابلین)
    Is 1482

    قرن 9

    290رو

    4

    کتابخانۀ چستربیتی (دابلین)
    Is 1495

    قرن 9

    39رو
    نسخۀ مملوکی

    5

    کتابخانۀ حرم علوی (نجف)
    ش 44 (1.3.44)

    531 ق

    ص 387

    6

    کتابخانۀ بریتانیا (لندن)
    Or. 22412

    705 ق

    78رو
    نسخۀ مملوکی

    7

    کتابخانۀ دولتی برلین
    Ms. or. quart. 31

    1090 ق

    310پشت

    8

    کتابخانۀ دولتی برلین
    Hs. or. 140937

    حاج عبدالله ابن اینو بن علیو ابن محمد بن کیدوا

    40پشت

    9

    کتابخانۀ دولتی برلین
    Landberg 822

    فضل بن عمر الرائض
    600 ق

    123رو

    10

    کتابخانۀ دولتی مونیخ
    Cod. Arab., 1113

    محمد بن اسمعیل الحلبی
    780 ق

    به قرائت ابوعمرو

    11

    کتابخانۀ دانشگاه بازل (سوئیس)
    A III 19

    محمد بن معاجینی
    639 ق

    191پشت

    12

    کتابخانۀ ملی فرانسه (پاریس)
    Smith-Lesouëf 220

    قرن 8

    558رو
    نسخۀ مملوکی

    13

    کتابخانۀ ملی فرانسه (پاریس)
    Smith-Lesouëf 219

    قرن 9

    29پشت

    14

    کتابخانۀ ملی فرانسه (پاریس)
    Arabe 7275

    عبدالحی بن أحمد بن العماد الشامی
    1059

    266رو
    به قرائت ابوعمرو

    15

    کتابخانۀ ملی اسراییل
    Yah. Ar. 34

    قرن 8

    242رو
    به قرائت ابوعمرو

    16

    کتابخانۀ ملی اسراییل
    Yah. Ar. 41

    قرن 9

    204رو

    17

    کتابخانۀ ملی اسراییل
    Yah. Ar. 974

    قرن 9

    15پشت
    جزء 28 قرآن

    18

    کتابخانۀ ملی اسراییل
    Yah. Ar. 151

    محمدبن السَّنقری العباسی
    862 ق

    234رو
    نسخۀ ایرانی

    19

    کتابخانۀ ملی اسراییل
    Yah. Ar. 886

    قرن 8

    206رو
    نسخۀ ایرانی

    20

    کتابخانۀ ملی اسراییل
    Yah. Ar. 891

    قرن 8

    183پشت

    21

    کتابخانۀ ملی اسراییل
    Yah. Ar. 900

    شعبان ...
    قرن 8

    205رو

    22

    کتابخانۀ ملی اسراییل
    Yah. Ar. 885

    قرن 9

    130پشت

    23

    کتابخانۀ ملی اسراییل
    Yah. Ar. 913

    ابوالفضل محمد الاعرج
    917 ق

    256رو
    به قرائت ابوعمرو

    24

    کتابخانۀ ایاصوفیا (ترکیه)
    ش 9

    890 ق

    23پشت
    نسخۀ مملوکی

    25

    کتابخانۀ نورعثمانیه (ترکیه)
    ش 11

    قرن 9

    277پشت

    26

    کتابخانۀ حاجی محمود (ترکیه)
    ش EF1

    قرن 8

    257 رو

    27

    کتابخانۀ حافظ‌احمدپاشا(ترکیه)
    ش PS2

    قرن 9

    218پشت

    28

    کتابخانۀ سلطان احمد (ترکیه)
    ش 23

    قرن 9

    207 پشت

    29

    کتابخانۀ نافذ پاشا (ترکیه)
    ش 33

    قرن 8

    239رو

    30

    کتابخانۀ قلیچ علی پاشا (ترکیه)
    ش 11

    875 ق

    233رو

    31

    کتابخانۀ سیریز (ترکیه)
    ش 3

    قرن 8

    141پشت

    32

    کتابخانۀ سیریز (ترکیه)
    ش 5

    قرن 7

    254 پشت

    33

    کتابخانۀ سیریز (ترکیه)
    ش 7

    قرن 8

    368رو

    34

    کتابخانۀ مراد بخاری (ترکیه)
    ش 2

    1094

    249پشت

    35

    کتابخانۀ ملی بلغارستان
    OP 2922

    727 ق

    224رو

    36

    کتابخانۀ ملی بلغارستان
    OP 2711

    قرن 10

    278پشت

    37

    کتابخانۀ دانشگاه منچستر
    MS 42 (704)

    قبل از 920ق

    ص 879

    38

    کتابخانۀ آیة الله مرعشی نجفی
    ش 15323

    قرن 7

    12پشت

    39

    کتابخانۀ جامع شهارة (یمن)
    بدون شماره

    قرن 8

    به قرائت ابوعمرو

    40

    جامعة ملک سعود (ریاض)
    ش 367

    قرن 9

    231رو

    41

    جامعة ملک سعود (ریاض)
    ش 384

    قرن 10

    190رو

    42

    جامعة ملک سعود (ریاض)
    ش 2698

    شرف‌الدین محمد مکی احمد
    قرن 13

    237رو

    43

    جامعة ملک سعود (ریاض)
    ش 4173

    قرن 13

    274رو

    44

    مجموعۀ دکتر خلیلی (لندن)
    QUR 497

    موصل، سنجار
    617 یا627ق

    38رو
    برای خزانۀ شاهزادۀ زنگی، قطب‌الدین محمد بن زنگی13 این قرآن در شهر سِنجار، و برای شاهزادۀ زنگیِ موصل، نصیبین و سنجار، قطب‌الدین ابوالمظفز محمد بن زنگی بن مودود بن زنگی بن آق‌سنقر در سی جزء به خط ثلث و زرّین کتابت شده است. من تاکنون قریب ده پارۀ آن را در موزه‌ها و کتابخانه‌های مختلف جهان یافته‌ام. برای اطلاعات بیشتر این جزء بیست و هشتم در مجموعۀ دکتر خلیلی (لندن) که حاوی سورۀ منافقون است، نک.: دیوید جیمز، کارهای استادانه: قرآن‌نویسی تا قرن هشتم هجری قمری، ترجمۀ پیام بهتاش، تهران، کارنگ، 1380، ص 49. جزء دیگری از این قرآن سی‌پاره در کتابخانۀ عتبۀ عباسیه در کربلا قرار دارد که مدتی پیش با عنوان قرآن منسوب به ابن‌بواب (!) انتشار یافته است. نک. علی عبدالحسین الصفار، المصحف الشریف المنسوب الی علی بن هلال البغدادی المعروف بابن البواب، مكتبة ودارمخطوطات العتبة العباسیة المقدسة، 1436.

    45

    حراج ساتبیز، 7 اکتبر 2015
    کالای ش 225

    قرن 9

    نسخۀ مملوکی

    46

    دانشگاه پرینستون (آمریکا)
    Garrett 38

    قرن 8

    به قرائت ابوعمرو

    47

    کتابخانۀ ازمیر (ترکیه)
    ش 11

    قرن 9

    ص 573
    اکون به اکن تبدیل شده

    48

    موزۀ ملی ایران (تهران)
    ش 25208

    قرن 7

    ص 356
    اکون به اکن تبدیل شده

    49

    موزۀ ملی ایران (تهران)
    4393

    یاقوت مستعصمی
    668 ق

    اکون به اکن تبدیل شده

    50

    مسجد زیرده (اردکان)
    ش 30

    قرن 9

    209پشت
    اکون به اکن تبدیل شده

    51

    کتابخانۀ ملی اسراییل
    Yah. Ar. 915

    یاقوت مستعصمی
    688 ق

    295رو
    اکون به اکن تبدیل شده

    52

    کتابخانۀ حرم علوی (نجف)
    ش 404 (5.2.384)

    522 ق

    ص 363
    قرائت اکون افزوده شده

    53

    موزۀ رضا عباسی (تهران)
    ش 551

    ابوالفخر زعفرانی
    546 ق

    299رو
    قرائت اکون افزوده شده

    54

    کتابخانۀ ملی اسراییل
    Yah. Ar. 901

    قرن 9

    256رو
    اکن به اکون تبدیل شده

    55

    کتابخانۀ ملی فرانسه (پاریس)
    Arabe 392

    خط مغربی
    قرن 8

    38پشت
    اکن به اکون تبدیل شده

    56

    کتابخانۀ چستربیتی (دابلین)
    Is 1415

    نسخۀ کوفی قدیم
    قرن س

    38رو
    اکن به اکون تبدیل شده

    57

    کتابخانۀ آستان قدس رضوی
    ش 26

    نسخۀ کوفی قدیم
    قرن 2

    285رو
    اکن به اکون تبدیل شده

    58

    کتابخانۀ آستان قدس رضوی
    ش 59

    احمد بن علی المقری الیونسابادی
    593 ق

    فریم 381
    اکن به اکون تبدیل شده

    59

    موزه آستانۀ مقدس قم
    ش 1208

    ابن‌مقلة بن سلیمان بن محمود الکاتب
    590 ق

    252رو
    اکن به اکون تبدیل شده

    60

    کتابخانۀ ملی ایران (تهران)
    ش 5ـ28301

    قرن 7

    فریم 582
    اکن به اکون تبدیل شده

    61

    موزۀ ملی ایران (تهران)
    ش 3610

    ابومحمد جعفر بن علی بن جعفر الوراق
    416 ق

    ص 273
    اکن به اکون تبدیل شده

    62

    کتابخانۀ حرم علوی (نجف)
    ش 130 (2.2.123)

    علی بن محمد المحدث در شهر ری
    419 ق

    ص 669
    اکن به اکون تبدیل شده



    کتابت ابن‌بواب در سال 391 ق (کتابخانۀ چستربیتی، ش Is. 1431)
    کتابت ابن‌بواب در سال 391 ق (کتابخانۀ چستربیتی، ش Is. 1431)


    کتابت محمد بن الوحید در 704 ق (کتابخانۀ بریتانیا، ش Or. 22412)
    کتابت محمد بن الوحید در 704 ق (کتابخانۀ بریتانیا، ش Or. 22412)


    کتابت محمد الزنجانی در 531 ق (کتابخانۀ حرم علوی، نجف، ش 44)
    کتابت محمد الزنجانی در 531 ق (کتابخانۀ حرم علوی، نجف، ش 44)


    کتابت فضل بن عمر الرائض در سال 600 ق (کتابخانۀ دولتی برلین، ش Landberg 822)
    کتابت فضل بن عمر الرائض در سال 600 ق (کتابخانۀ دولتی برلین، ش Landberg 822)


    کتابت قرن هفتم در سنجار (مجموعۀ خلیلی، لندن، ش QUR 497)
    کتابت قرن هفتم در سنجار (مجموعۀ خلیلی، لندن، ش QUR 497)


    کتابت محمد بن معاجینی در 639 ق (کتابخانۀ دانشگاه بازل، ش A III 19)
    کتابت محمد بن معاجینی در 639 ق (کتابخانۀ دانشگاه بازل، ش A III 19)


    کتابت جانم بن عبدالله السیفی در 865 ق (کتابخانۀ چستربیتی، ش Is. 1483)
    کتابت جانم بن عبدالله السیفی در 865 ق (کتابخانۀ چستربیتی، ش Is. 1483)


    کتابت سال 875 ق (کتابخانۀ قلیچ علی پاشا، ترکیه، ش 11)
    کتابت سال 875 ق (کتابخانۀ قلیچ علی پاشا، ترکیه، ش 11)


    کتابت قرن هفتم، (کتابخانه آیة الله مرعشی نجفی، ش 15323)
    کتابت قرن هفتم، (کتابخانه آیة الله مرعشی نجفی، ش 15323)


    کتابت قرن هشتم (کتابخانۀ نافذپاشا، ترکیه، ش 33)
    کتابت قرن هشتم (کتابخانۀ نافذپاشا، ترکیه، ش 33)


    کتابت قرن 9 (کتابخانۀ نورعثمانیه، ترکیه، ش 11)
    کتابت قرن 9 (کتابخانۀ نورعثمانیه، ترکیه، ش 11)


    کتابت سال 727 ق (کتابخانۀ ملی بلغارستان، OP 2922)
    کتابت سال 727 ق (کتابخانۀ ملی بلغارستان، OP 2922)


    کتابت محمدبن السنقری العباسی  در 862 ق (کتابخانۀ ملی اسرائیل، ش Yah. Ar. 151)
    کتابت محمدبن السنقری العباسی در 862 ق (کتابخانۀ ملی اسرائیل، ش Yah. Ar. 151)


    کتابت سال 890 هجری (کتابخانۀ ایاصوفیا، ترکیه، ش 9)
    کتابت سال 890 هجری (کتابخانۀ ایاصوفیا، ترکیه، ش 9)


    کتابت قرن 8 (کتابخانۀ سیریز، ترکیه، ش 3)
    کتابت قرن 8 (کتابخانۀ سیریز، ترکیه، ش 3)


    کتابت قرن 7 (کتابخانۀ سیریز، ترکیه، ش 5)
    کتابت قرن 7 (کتابخانۀ سیریز، ترکیه، ش 5)


    کتابت قرن 8 (کتابخانۀ سیریز، ترکیه، ش 7)
    کتابت قرن 8 (کتابخانۀ سیریز، ترکیه، ش 7)


    کتابت قرن 9 (کتابخانۀ ملی فرانسه، ش Smith-Lesouëf 219)
    کتابت قرن 9 (کتابخانۀ ملی فرانسه، ش Smith-Lesouëf 219)


    کتابت قرن 8 (کتابخانۀ ملی فرانسه، ش Smith-Lesouëf 220)
    کتابت قرن 8 (کتابخانۀ ملی فرانسه، ش Smith-Lesouëf 220)


    کتابت قرن 9، (ارائه شده در حراج ساتبیر، لندن، 7 اکتبر 2015)، کالای 225
    کتابت قرن 9، (ارائه شده در حراج ساتبیر، لندن، 7 اکتبر 2015)، کالای 225


    کتابت پیش از سال 920 ق (کتابخانۀ دانشگاه منچستر، ش MS 42 (704))
    کتابت پیش از سال 920 ق (کتابخانۀ دانشگاه منچستر، ش MS 42 (704))


    کتابت قرن 9 (کتابخانۀ سلطان احمد، ترکیه، ش 23)
    کتابت قرن 9 (کتابخانۀ سلطان احمد، ترکیه، ش 23)


    کتابت قرن 9 (کتابخانۀ ملی اسرائیل، ش Yah. Ar. 885)
    کتابت قرن 9 (کتابخانۀ ملی اسرائیل، ش Yah. Ar. 885)


    کتابت قرن 8 (کتابخانۀ ملی اسرائیل، ش Yah. Ar. 886)
    کتابت قرن 8 (کتابخانۀ ملی اسرائیل، ش Yah. Ar. 886)


    کتابت قرن 8 (کتابخانۀ ملی اسرائیل، ش Yah. Ar. 891)
    کتابت قرن 8 (کتابخانۀ ملی اسرائیل، ش Yah. Ar. 891)


    کتابت سال 917 (کتابخانۀ ملی اسرائیل، ش Yah. Ar. 913)
    کتابت سال 917 (کتابخانۀ ملی اسرائیل، ش Yah. Ar. 913)


    کتابت قرن 9 (کتابخانۀ ملی اسرائیل، ش Yah. Ar. 41)
    کتابت قرن 9 (کتابخانۀ ملی اسرائیل، ش Yah. Ar. 41)


    کتابت قرن 8 (کتابخانۀ ملی اسرائیل، ش Yah. Ar. 900)
    کتابت قرن 8 (کتابخانۀ ملی اسرائیل، ش Yah. Ar. 900)


    کتابت قرن 8 (کتابخانۀ حاجی محمود، ترکیه، ش EF1)
    کتابت قرن 8 (کتابخانۀ حاجی محمود، ترکیه، ش EF1)


    کتابت قرن 9 (کتابخانۀ حافظ احمد، ترکیه، ش PS2)
    کتابت قرن 9 (کتابخانۀ حافظ احمد، ترکیه، ش PS2)


    کتابت قرن 9 (کتابخانۀ چستربیتی، Is. 1482)
    کتابت قرن 9 (کتابخانۀ چستربیتی، Is. 1482)


    کتابت قرن 9 (جامعة ملک سعود، ریاض، ش 367)
    کتابت قرن 9 (جامعة ملک سعود، ریاض، ش 367)


    کتابت قرن 10 (جامعة ملک سعود، ریاض، ش 384)
    کتابت قرن 10 (جامعة ملک سعود، ریاض، ش 384)


    کتابت عمر بن الحاج علی در دمشق به سال 1094 (کتابخانۀ مراد بخاری، ترکیه، ش 2)؛ نسخه به قرائت ابوعمرو است.
    کتابت عمر بن الحاج علی در دمشق به سال 1094 (کتابخانۀ مراد بخاری، ترکیه، ش 2)؛ نسخه به قرائت ابوعمرو است.


    کتابت قرن 8 (کتابخانۀ جامع شهارة، یمن، بدون شماره)؛ نسخه به قرائت ابوعمرو است.
    کتابت قرن 8 (کتابخانۀ جامع شهارة، یمن، بدون شماره)؛ نسخه به قرائت ابوعمرو است.


    کتابت یاقوت مستعصمی در 688 ق (کتابخانۀ ملی اسرائیل، ش 915)؛ نسخه ظاهراً از اکونَ به اکنْ تغییر یافته است.
    کتابت یاقوت مستعصمی در 688 ق (کتابخانۀ ملی اسرائیل، ش 915)؛ نسخه ظاهراً از اکونَ به اکنْ تغییر یافته است.


    کتابت قرن 9 (کتابخانۀ ازمیر، ترکیه، ش 11)؛ نسخه از اکونَ به اکنْ تغییر یافته است.
    کتابت قرن 9 (کتابخانۀ ازمیر، ترکیه، ش 11)؛ نسخه از اکونَ به اکنْ تغییر یافته است.


    کتابت احمد بن علی المقری الیونسابادی  در 593  ق (آستان قدس رضوی، ش 59)؛ نسخه از أکنْ به أکونَ تغییر یافته است.
    کتابت احمد بن علی المقری الیونسابادی در 593 ق (آستان قدس رضوی، ش 59)؛ نسخه از أکنْ به أکونَ تغییر یافته است.


    کتابت قرن 2 (آستان قدس رضوی، ش 26)؛ نسخه از أکنْ به أکونَ تغییر یافته است.
    کتابت قرن 2 (آستان قدس رضوی، ش 26)؛ نسخه از أکنْ به أکونَ تغییر یافته است.


    کتابت علی بن محمد المحدث، شهر ری، در سال 419 ق (کتابخانۀ حرم علوی، نجف، ش 130)؛ نسخه از أکنْ به أکونَ تغییر یافته است.
    کتابت علی بن محمد المحدث، شهر ری، در سال 419 ق (کتابخانۀ حرم علوی، نجف، ش 130)؛ نسخه از أکنْ به أکونَ تغییر یافته است.


    کتابت ابومحمد جعفر بن علی بن جعفر الوراق در 416 ق (موزه ملی ایران، ش 3610)؛ نسخه از أکنْ به أکونَ تغییر یافته است.
    کتابت ابومحمد جعفر بن علی بن جعفر الوراق در 416 ق (موزه ملی ایران، ش 3610)؛ نسخه از أکنْ به أکونَ تغییر یافته است.


    کتابت سال 522 ق (کتابخانۀ حرم علوی، نجف، ش 404)؛ قرائت أکونَ به متن افزوده شده است.
    کتابت سال 522 ق (کتابخانۀ حرم علوی، نجف، ش 404)؛ قرائت أکونَ به متن افزوده شده است.


    ۱. سپاسگزارم از دوست گرامی، آقای مرتضی توکلی که هنگام تألیف این مقاله، اطلاعات خود از گزارش‌های سنتی در خصوص رواج قرائت ابوعمرو در جغرافیای جهان اسلام را در اختیار من قرار داد.
    ۲. برای تفصیل نک.: عبداللطیف الخطیب، معجم القرائات، دمشق: دار سعدالدین للطباعة و النشر، ۱۴۲۲ق، ج ۹، ص ۴۷۹ـ۴۸۰. نیز: احمد مختار عمر و عبدالعال سالم مکرم، معجم القراءات القرآنیة مع مقدمة فی القراءات و أشهر القراء، کویت: جامعة الکویت، ۱۴۰۸ ق/ ۱۹۸۸م، ج ۷، ص ۱۵۵.
    ۳. منابع تفسیری کهن همگی به این دو گونه قرائت و توجیه نحوی آن اشاره کرده‌اند. نک. ابن‌جریر طبری، جامع البیان عن تاویل آی القرآن؛ شیخ طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، زمخشری، الکشاف عن حقایق التنزیل، ذیل آیۀ منافقون، ۱۰.
    ۴. «واختلفوا فی وأکن من الصالحین؛ فقرأ أبوعمرو وأکونَ بالواو و نصب النون، و قرأ الباقون بجرم النون من غیر واو، و کذا هو مرسوم فی جمیع المصاحف». محمد بن‌جزری، النشر فی القراءات العشر، تحقیق علی محمد الضباع، قاهرة: المکتبة التجاریة الکبری، بی‌تا، ج ۲، ص ۴۳۰. وی در جایی دیگر (النشر، ج ۱، ص ۱۳)، ثبت این قرائت و نیز قرائت بِظَنِینٍ (تکویر، ۲۴) را از قبیل مخالفت با رسم عثمانی به‌شمار نمی‌آورد.
    ۵. شمس‌الدین محمد بن احمد مَقْدسی، احسن التقاسیم فی معرفة الاقالیم، لایدن: انتشارات بریل، ۱۹۰۶ م، ص ۹۷.
    ۶. مقدسی، احسن التقاسیم، ص ۱۸۰.
    ۷. أحمد بن الحسین بن مهران الأصبهانی، الغایة فی القراءات العشر، تحقیق محمد غیاث الجنباز، ریاض: دارالشواف، ۱۴۱۱ ق/ ۱۹۹۰ م، ص ۱۲۸.
    ۸. برای برخی گزارش‌ها و تحقیقات معاصر در این باب، نک.: علی محمد الضباع، الاضاءة فی بیان اصول القراءة، قاهره: المکتبة الازهریة للتراث، ۱۴۲۰ ق/ ۱۹۹۹ م. ص ۵۷. محمد الحبش، القراءات المتواترة وأثرها فی اللغة العربیة والأحكام الشرعیة والرسم القرآنی، دمشق: دارالفکر، ۱۹۹۹، ص ۱۰۴ـ۱۰۵.
    ۹. «روایت الدوری از أبوعمرو» در سودان، سومالی، و بخش‌هایی از یمن، «روایت قالون از نافع» در لیبی، تونس، و بخش‌هایی از الجزائر، و «روایت ورش از نافع» در الجزائر، مراکش، موریتانی، و سایر کشورهای آفریقایی رواج دارد.
    ۱۰. دربارۀ این مصحف بسیار مهم، نگارنده مدتی پیش مقاله‌ای مشروح با عنوان «قرآن زنجانی، به خط کوفی و کتابتِ محمد الزنجانی در سال ۵۳۱ هجری: (بررسی نسخۀ ۴۴ کتابخانۀ حرم علوی در نجف، همراه با برگ‌هایی مفقوده از آن، اکنون در موزۀ متروپلیتن)» تالیف کرده که قرار است در شمارۀ دوم مجلۀ پژوهش‌های نسخه‌شناسی (تهران، ۱۳۹۷) منتشر شود.
    ۱۱. این مصحف کامل قرآن در هفت بخش (سُبع) به امر سلطان بَیبرس، ملقب به ملک ظاهر، حاکم مملوک مصر و شام، به خط ثلث در فاصلۀ سال‌های ۷۰۴ـ۷۰۵ هجری قمری کتابت شده است. تمام اجزای این مصحف اکنون در کتابخانۀ بریتانیا نگه‌داری می‌شود.
    ۱۲. نسخه‌ای از قرآن به قرائت ابوعمرو، همراه با تفسیر است. در حواشی به مهم‌ترین فروق سایر قرائات اشاره شده است.
    ۱۳. این قرآن در شهر سِنجار، و برای شاهزادۀ زنگیِ موصل، نصیبین و سنجار، قطب‌الدین ابوالمظفز محمد بن زنگی بن مودود بن زنگی بن آق‌سنقر در سی جزء به خط ثلث و زرّین کتابت شده است. من تاکنون قریب ده پارۀ آن را در موزه‌ها و کتابخانه‌های مختلف جهان یافته‌ام. برای اطلاعات بیشتر این جزء بیست و هشتم در مجموعۀ دکتر خلیلی (لندن) که حاوی سورۀ منافقون است، نک.: دیوید جیمز، کارهای استادانه: قرآن‌نویسی تا قرن هشتم هجری قمری، ترجمۀ پیام بهتاش، تهران، کارنگ، ۱۳۸۰، ص ۴۹. جزء دیگری از این قرآن سی‌پاره در کتابخانۀ عتبۀ عباسیه در کربلا قرار دارد که مدتی پیش با عنوان قرآن منسوب به ابن‌بواب (!) انتشار یافته است. نک. علی عبدالحسین الصفار، المصحف الشریف المنسوب الی علی بن هلال البغدادی المعروف بابن البواب، مكتبة ودارمخطوطات العتبة العباسیة المقدسة، ۱۴۳۶.
    شنبه ۱۸ اسفند ۱۳۹۷ ساعت ۸:۴۴
    نظرات



    نمایش ایمیل به مخاطبین





    نمایش نظر در سایت